دین:

 

به نظر می رسد برای اینکه بتوانیم از واژه دین که در سوره بیان شده است به فضای سوره منتقل شویم؛ باید به چند سوال پاسخ دهیم.

 

1. ویژگی دین حضرت رسول صلی الله علیه و آله

2. لوازم تن دادن به دین اسلام

3. موضع گیری انسان در مقابل دین

 

ویژگی دین:

 

برای کشف ویژگی ها از مفاهیمی که  همنشین واژه دین در آیات است، می توان استفاده کرد به  برخی از آنها که می تواند فضای سوره را  کمی برای ما روشن سازد، اشاره می کنیم.

 

1-تسلیم:

 

النساء : 125   وَ مَنْ أَحْسَنُ دیناً مِمَّنْ أَسْلَمَ وَجْهَهُ لِلَّهِ وَ هُوَ مُحْسِنٌ وَ اتَّبَعَ مِلَّةَ إِبْراهیمَ حَنیفاً وَ اتَّخَذَ اللَّهُ إِبْراهیمَ خَلیلاً

 

البقرة : 132   وَ وَصَّى بِها إِبْراهیمُ بَنیهِ وَ یَعْقُوبُ یا بَنِیَّ إِنَّ اللَّهَ اصْطَفى‏ لَکُمُ الدِّینَ فَلا تَمُوتُنَّ إِلاَّ وَ أَنْتُمْ مُسْلِمُونَ

 

آل‏عمران : 19   إِنَّ الدِّینَ عِنْدَ اللَّهِ الْإِسْلامُ وَ مَا اخْتَلَفَ الَّذینَ أُوتُوا الْکِتابَ إِلاَّ مِنْ بَعْدِ ما جاءَهُمُ الْعِلْمُ بَغْیاً بَیْنَهُمْ وَ مَنْ یَکْفُرْ بِآیاتِ اللَّهِ فَإِنَّ اللَّهَ سَریعُ الْحِسابِ

 

آل‏عمران : 83   أَ فَغَیْرَ دینِ اللَّهِ یَبْغُونَ وَ لَهُ أَسْلَمَ مَنْ فِی السَّماواتِ وَ الْأَرْضِ طَوْعاً وَ کَرْهاً وَ إِلَیْهِ یُرْجَعُونَ

 

المائدة : 3   حُرِّمَتْ عَلَیْکُمُ الْمَیْتَةُ وَ الدَّمُ وَ لَحْمُ الْخِنْزیرِ وَ ما أُهِلَّ لِغَیْرِ اللَّهِ بِهِ وَ الْمُنْخَنِقَةُ وَ الْمَوْقُوذَةُ وَ الْمُتَرَدِّیَةُ وَ النَّطیحَةُ وَ ما أَکَلَ السَّبُعُ إِلاَّ ما ذَکَّیْتُمْ وَ ما ذُبِحَ عَلَى النُّصُبِ وَ أَنْ تَسْتَقْسِمُوا بِالْأَزْلامِ ذلِکُمْ فِسْقٌ الْیَوْمَ یَئِسَ الَّذینَ کَفَرُوا مِنْ دینِکُمْ فَلا تَخْشَوْهُمْ وَ اخْشَوْنِ الْیَوْمَ أَکْمَلْتُ لَکُمْ دینَکُمْ وَ أَتْمَمْتُ عَلَیْکُمْ نِعْمَتی‏ وَ رَضیتُ لَکُمُ الْإِسْلامَ دیناً فَمَنِ اضْطُرَّ فی‏ مَخْمَصَةٍ غَیْرَ مُتَجانِفٍ لِإِثْمٍ فَإِنَّ اللَّهَ غَفُورٌ رَحیمٌ

 

جوهره دین، تسلیم است. اگر این ویژگی نباشد گویا انسان دینی ندارد و مورد پذیرش حاکم هستی قرار نمی گیرد. تسلیم محض، با تنظیم تمام خواسته ها و امیال و عملکرد در تمامی شئون فردی، اجتماعی و سیاسی و ... تحقق می یابد. که اگر انسان سرخضوع و تسلیم در برابر برنامه های حاکمی داشته باشد اورا متدین به دین او می دانیم. در غیر این صورت او از دایره متدنین خارج می شود.

 

2-غیر او را داخل در برنامه ها نکردن(شرک):

 

البینة : 5   وَ ما أُمِرُوا إِلاَّ لِیَعْبُدُوا اللَّهَ مُخْلِصینَ لَهُ الدِّینَ حُنَفاءَ وَ یُقیمُوا الصَّلاةَ وَ یُؤْتُوا الزَّکاةَ وَ ذلِکَ دینُ الْقَیِّمَةِ

 

در حالی که هیچکس را در دین خدا راه نمی دهند و در حالی که از هر باطل و نادرستی روی گردان هستند، عبودیت خدا را انجام می دهند. این غایت امر پیامبران است. هدف آنان این است که عبودیت پروردگار شود در حالی که دین را از غیر او خالص کرده اندو از هر باطلی روی گردانند.

 

در حالی که هیچ کس را و و هیچ باطلی را در برنامه زندگی شان راه نمی دهند به عبودیت خداوند می پردازند.

 

طبیعی چنین داستانی از دین این است که درگیری ایجاد می کند و انسانهایی که خواسته ها و منافع و نگرش دیگری دارند با چنین دینی مقابله می کنند. اگر منافع فردی شان زیر سوال رود فردی به مقابله بر می خیزند و اگر منافع اجتماعی شان در معرض آسیب باشد سعی می کنند اجتماعی به پا کنند تا از منافع خود دفاع کنند.

 

لوازم تن دادن به دین:

 

تنظیم کردن تمام خواسته ها و منافع بر اساس منافع دین خواسته های دین  و تسلیم او شدن و خالص شدن برای خداوند. و برخی کارها که در قسمت بعدی هم آمده مطرح شده است. مثل: مقاتله و ...

 

برخی از موضع گیری انسان در مواجه با دین حق:

 

انتخاب دین:

 

البقرة : 256   لا إِکْراهَ فِی الدِّینِ قَدْ تَبَیَّنَ الرُّشْدُ مِنَ الْغَیِّ فَمَنْ یَکْفُرْ بِالطَّاغُوتِ وَ یُؤْمِنْ بِاللَّهِ فقد استَمْسَکَ بِالْعُرْوَةِ الْوُثْقى‏ لاَ انْفِصامَ لَها وَ اللَّهُ سَمیعٌ عَلیمٌ.

 

خالص ساختن دین براى خدا:

 

النساء : 146   إِلاَّ الَّذینَ تابُوا وَ أَصْلَحُوا وَ اعْتَصَمُوا بِاللَّهِ وَ أَخْلَصُوا دینَهُمْ لِلَّهِ فَأُولئِکَ مَعَ الْمُؤْمِنینَ وَ سَوْفَ یُؤْتِ اللَّهُ الْمُؤْمِنینَ أَجْراً عَظیماً

 

 اقامه وجه براى دین

 

الروم : 30   فَأَقِمْ وَجْهَکَ لِلدِّینِ حَنیفاً فِطْرَتَ اللَّهِ الَّتی‏ فَطَرَ النَّاسَ عَلَیْها لا تَبْدیلَ لِخَلْقِ اللَّهِ ذلِکَ الدِّینُ الْقَیِّمُ وَ لکِنَّ أَکْثَرَ النَّاسِ لا یَعْلَمُونَ

 

دین سربار نیست بلکه همان نوع افرینشى است که انسان بر اساسش خلق شده است اقامه کردن نفس در هر امرى، به معناى استقامت آن در آن امر است یعنى خواستن از نفس است به اینکه ان امر را اقامه کند.(المیزان)

 

مقاتله در امر دین:

 

الممتحنة : 9   إِنَّما یَنْهاکُمُ اللَّهُ عَنِ الَّذینَ قاتَلُوکُمْ فِی الدِّینِ وَ أَخْرَجُوکُمْ مِنْ دِیارِکُمْ وَ ظاهَرُوا عَلى‏ إِخْراجِکُمْ أَنْ تَوَلَّوْهُمْ وَ مَنْ یَتَوَلَّهُمْ فَأُولئِکَ هُمُ الظَّالِمُونَ

 

شک در دین:

 

 یونس : 104   قُلْ یا أَیُّهَا النَّاسُ إِنْ کُنْتُمْ فی‏ شَکٍّ مِنْ دینی‏ فَلا أَعْبُدُ الَّذینَ تَعْبُدُونَ مِنْ دُونِ اللَّهِ وَ لکِنْ أَعْبُدُ اللَّهَ الَّذی یَتَوَفَّاکُمْ وَ أُمِرْتُ أَنْ أَکُونَ مِنَ الْمُؤْمِنینَ (]ین ایه نزدیک به فضاى سوره کافرون است)

 

(برداشتی از المیزان)شک در دین طرف مقابل شک در این است که آیا او بر دین خود پافشاری و استقامت می کند یا نه؟ و آیا دین او پا می گیرد و دوام می یابد یا خیر؟ منشا این سوال هم این بود که مشرکین طمع در زوال دین حضرت را داشتند. با این حالت مخاطب این بیان صریح از عبودیت لازم است.  

 

اگر توان باشد دیگران را از دین برگردانند

 

البقرة : 217   یَسْئَلُونَکَ عَنِ الشَّهْرِ الْحَرامِ قِتالٍ فیهِ قُلْ قِتالٌ فیهِ کَبیرٌ وَ صَدٌّ عَنْ سَبیلِ اللَّهِ وَ کُفْرٌ بِهِ وَ الْمَسْجِدِ الْحَرامِ وَ إِخْراجُ أَهْلِهِ مِنْهُ أَکْبَرُ عِنْدَ اللَّهِ وَ الْفِتْنَةُ أَکْبَرُ مِنَ الْقَتْلِ وَ لا یَزالُونَ یُقاتِلُونَکُمْ حَتَّى یَرُدُّوکُمْ عَنْ دینِکُمْ إِنِ اسْتَطاعُوا وَ مَنْ یَرْتَدِدْ مِنْکُمْ عَنْ دینِهِ فَیَمُتْ وَ هُوَ کافِرٌ فَأُولئِکَ حَبِطَتْ أَعْمالُهُمْ فِی الدُّنْیا وَ الْآخِرَةِ وَ أُولئِکَ أَصْحابُ النَّارِ هُمْ فیها خالِدُونَ

 

المائدة : 54   یا أَیُّهَا الَّذینَ آمَنُوا مَنْ یَرْتَدَّ مِنْکُمْ عَنْ دینِهِ فَسَوْفَ یَأْتِی اللَّهُ بِقَوْمٍ یُحِبُّهُمْ وَ یُحِبُّونَهُ أَذِلَّةٍ عَلَى الْمُؤْمِنینَ أَعِزَّةٍ عَلَى الْکافِرینَ یُجاهِدُونَ فی‏ سَبیلِ اللَّهِ وَ لا یَخافُونَ لَوْمَةَ لائِمٍ ذلِکَ فَضْلُ اللَّهِ یُؤْتیهِ مَنْ یَشاءُ وَ اللَّهُ واسِعٌ عَلیمٌ

 

هدف برگرداندن مومنان از دینشان است. نوع مقابله با آنها جهاد و نترسیدن از سرزنش مخاطبان و دیگران است.

 

طعن در دین:

 

النساء : 46   مِنَ الَّذینَ هادُوا یُحَرِّفُونَ الْکَلِمَ عَنْ مَواضِعِهِ وَ یَقُولُونَ سَمِعْنا وَ عَصَیْنا وَ اسْمَعْ غَیْرَ مُسْمَعٍ وَ راعِنا لَیًّا بِأَلْسِنَتِهِمْ وَ طَعْناً فِی الدِّینِ وَ لَوْ أَنَّهُمْ قالُوا سَمِعْنا وَ أَطَعْنا وَ اسْمَعْ وَ انْظُرْنا لَکانَ خَیْراً لَهُمْ وَ أَقْوَمَ وَ لکِنْ لَعَنَهُمُ اللَّهُ بِکُفْرِهِمْ فَلا یُؤْمِنُونَ إِلاَّ قَلیلاً

 

التوبة : 12   وَ إِنْ نَکَثُوا أَیْمانَهُمْ مِنْ بَعْدِ عَهْدِهِمْ وَ طَعَنُوا فی‏ دینِکُمْ فَقاتِلُوا أَئِمَّةَ الْکُفْرِ إِنَّهُمْ لا أَیْمانَ لَهُمْ لَعَلَّهُمْ یَنْتَهُونَ

 

بازیچه گرفتن دین:

 

الأنعام : 70   وَ ذَرِ الَّذینَ اتَّخَذُوا دینَهُمْ لَعِباً وَ لَهْواً وَ غَرَّتْهُمُ الْحَیاةُ الدُّنْیا وَ ذَکِّرْ بِهِ أَنْ تُبْسَلَ نَفْسٌ بِما کَسَبَتْ لَیْسَ لَها مِنْ دُونِ اللَّهِ وَلِیٌّ وَ لا شَفیعٌ وَ إِنْ تَعْدِلْ کُلَّ عَدْلٍ لا یُؤْخَذْ مِنْها أُولئِکَ الَّذینَ أُبْسِلُوا بِما کَسَبُوا لَهُمْ شَرابٌ مِنْ حَمیمٍ وَ عَذابٌ أَلیمٌ بِما کانُوا یَکْفُرُونَ

 

بازیچه قرار دادن دین اسلام و مسخره کردن

 

المائدة : 57   یا أَیُّهَا الَّذینَ آمَنُوا لا تَتَّخِذُوا الَّذینَ اتَّخَذُوا دینَکُمْ هُزُواً وَ لَعِباً مِنَ الَّذینَ أُوتُوا الْکِتابَ مِنْ قَبْلِکُمْ وَ الْکُفَّارَ أَوْلِیاءَ وَ اتَّقُوا اللَّهَ إِنْ کُنْتُمْ مُؤْمِنینَ

 

اختلاف در دین:

 

آل‏عمران : 19   إِنَّ الدِّینَ عِنْدَ اللَّهِ الْإِسْلامُ وَ مَا اخْتَلَفَ الَّذینَ أُوتُوا الْکِتابَ إِلاَّ مِنْ بَعْدِ ما جاءَهُمُ الْعِلْمُ بَغْیاً بَیْنَهُمْ وَ مَنْ یَکْفُرْ بِآیاتِ اللَّهِ فَإِنَّ اللَّهَ سَریعُ الْحِسابِ

 

نتیجه:

 

هدف مخالفان، برگرداندن مومن از دینش است.  و در این راه ملامت، تمسخر، طعن، بازیچه گرفتن دین، و غیره استفاده می کند. یکی از حالتهای آنها این است که امید دارند مومن دینش را رها کند و شک دارند که آیا استقامتش همچنان ادامه دارد یا خیر؟ و با این نوع برخورد، آنچه مهم است برای مومنان 1-محکم ایستادن در برابر آنها و دفاع از دین با محوریت عبودیت خداوند و عدم عبودیت آلهه آنهاست. تا امیدشان نا امید شود و شکشان از بین برود که مومن کاملا ایستادگی روی دین با محوریت عبودیت پروردگارش دارد.2- نهایت جهد و جهاد در راه خدا برای جلوگیری از  هدف مخالفین و 3-نترسیدن از ملامتهای اجتماعی.

 

فضای سوره با کمک از ایه 104سوره یونس، جایی است که مخاطب امید دارد که مومن دست از دینش بردارد و زندگی اش را بر اساس ان تنظیم نکند. و مردد است که آیا او در عقیده دینی خود که محوریتش عبودیت است همچنان پابرجا هست یا خیر؟

 

 

 

 

 

 

  

---

بسم الله الرحمن الرحیم

 

جمع بندیت فاسیر روایی:

تفسیر البرهان

این تفسیر در سوره کافرون دو بخش کلی دارد:

1.       بیان روایاتی که فضیلت قرائت سوره را مطرح کرده اند. 

2.      روایاتی که مربوط به تفسیر سوره است.

نکات تفسیری که شاید مورد استفاده قرار گیرد:

·        امام صادق در تبیین آیات این سوره چنین فرمودند:

إذا قلت: لا أَعْبُدُ ما تَعْبُدُونَ فقل: و لکنی أعبد الله مخلصا له دینی، فإذا فرغت منها، فقل: دینی الإسلام ثلاث مرات

·        امام صادق در حال قرائت آیات سوره اینگونه مصادیق این آیات را بیان فرمودند:

إذا قلت: قُلْ یا أَیُّهَا الْکافِرُونَ فقل: یا أیها «1» الکافرون و إذا قلت: لا أَعْبُدُ ما تَعْبُدُونَ، فقل: أعبد الله وحده، و إذا قلت: لَکُمْ دِینُکُمْ وَ لِیَ دِینِ فقل: ربی الله، و دینی الإسلام

·        شان نزولی است که امام صادق در پاسخ به سوال دلیل تکرار آیات در این سوره از ایشان پرسیده شد که ایشان در پاسخ دلیل تکرار را چنین فرمودند:

فقال: «کان سبب نزولها و تکرارها أن قریشا قالت لرسول الله (صلى الله علیه و آله): تعبد آلهتنا سنة، و نعبد إلهک سنة، و تعبد آلهتنا سنة، و نعبد إلهک سنة، فأجابهم الله بمثل ما قالوا:

فقال فیما قالوا: تعبد آلهتنا سنة: قُلْ یا أَیُّهَا الْکافِرُونَ لا أَعْبُدُ ما تَعْبُدُونَ،

و فیما قالوا: نعبد إلهک سنة: وَ لا أَنْتُمْ عابِدُونَ ما أَعْبُدُ

و فیما قالوا: تعبد آلهتنا سنة: وَ لا أَنا عابِدٌ ما عَبَدْتُّمْ

و فیما قالوا: نعبدک إلهک سنة: وَ لا أَنْتُمْ عابِدُونَ ما أَعْبُدُ لَکُمْ دِینُکُمْ وَ لِیَ دِینِ».

 

 

 

تفسیر نور الثقلین:

در این تفسیر نیز ابتدا به روایات فضیلت قرائت سوره اشاره شده

و در نهایت به روایتی در شان نزول و روایتی برای رفع ابهام از دلیل تکرار در سوره مطرح شده است.

نکات تفسیری اضافه بر تفسیر البرهان:

·        از امام صادق هنگام قرائت این سوره مطلبی روایت شده که ایشان بیان میدارند که تا پایان عمر بر دین اسلام و عبادت خداوند یگانه پایدار خواهند ماند: فی «قُلْ یا أَیُّهَا الْکافِرُونَ لا أَعْبُدُ ما تَعْبُدُونَ» اعبد ربی و لی دینی، دینی الإسلام علیه أحیى و علیه أموت ان شاء الله

 

---

 

فضای سوره:

 

نکات قابل تامل:(در برخورد هدف، طرف، شرایط ملاک هست. )

 

1. ایا کافرین نسبت به همه مصادیق کافر است؟ یا مخاطب سردمداران کفر بودند که تاثیر زیادی در اجتماع داشتند و نگاه و توجه مردم به برخورد سردمداران ایمان و  کفر با هم بوده است. آنها چه روحیه و چه موانعی برای هدایت داشتند که این چنین برخورد می شود؟

2. وضعیت حضرت رسول در چه موقعیتی بوده است که این چنین سخن می گوید؟ چرا که ما صلح حدیبیه هم داریم و برخوردهای پیامبر با کفار متفاوت است. این برخورد نسبتش با آن برخوردها چیست؟

3. این محکم سخن گفتن و مرزبندی برای چه نوع برخورد با کفار است؟

4. ایا این سوره برای درخواست کفار نسبت به حضرت رسول بیان شده است؟

 

سورة الکافرون‏ من تفسیر البرهان(مباحثه با آقای مهدوی و ناجی)

فضلها

 

11955/ [1]- محمد بن یعقوب: عن أبی علی الأشعری، عن محمد بن عبد الجبار، عن صفوان بن یحیى، عن یعقوب بن شعیب، عن أبی عبد الله (علیه السلام)، قال: «کان [أبی (صلوات الله علیه)] یقول: « (قل هو الله أحد) ثلث القرآن، و (قل یأیها الکافرون) ربع القرآن».

 

آثار قرائت

 

11956/ [2]- و عنه: عن عدة من أصحابنا، عن سهل بن زیاد، عن إسماعیل بن مهران، عن صفوان بن یحیى، عن عبد الله بن سنان، عن أبی عبد الله (علیه السلام) أنه قال: «من قرأ إذا أوى إلى فراشه (قل یأیها الکافرون) و (قل هو الله أحد) کتب الله عز و جل له براءة من الشرک».

 

این سوره اعلان برائت است. معنای برائت: التباعد من الشی‏ء و مزایلته.   برائت نوعی مرزبندی است. زمانی است که در طرف مقابل نقصی می بینم و در شناخت و احساس و رفتار نسبت به آن متنفرم و اظهار برائت می کنم. همچنین زمانی است که احساس می کنم هیچ ارتباطی بین من و او نیست.

 

11957/ [3]- ابن بابویه: باسناده، عن الحسن، عن الحسین بن أبی العلاء، عن أبی عبد الله (علیه السلام)، قال: «من قرأ (قل یأیها الکافرون) و (قل هو الله أحد) فی فریضة من الفرائض غفر له و لوالدیه و ما ولد، و إن کان شقیا محی من دیوان الأشقیاء، و أثبت فی دیوان السعداء، و أحیاه الله تعالى سعیدا، و أماته شهیدا، و بعثه شهیدا».

 

11958/ [4]- الطبرسی: عن شعیب الحداد، عن أبی عبد الله (علیه السلام)، قال: «کان أبی یقول: (قل یأیها الکافرون) ربع القرآن، و کان إذا فرغ منها قال: أعبد الله وحده، أعبد الله وحده».

 

در بیان فضل معمولا همراه با سوره توحید است که می توان این چنین توضیح داد که: توحید در سوره قل هو الله احد، توحید در نظر و اندیشه است و در این سوره نوع توحید را در رفتار و عملکرد بیان می کند که نوعی خط کشی و مرز بندی با معبودهای دیگر است. و این دو کنار همدیگر مکمل همدیگر در وجود انسان است. و در زندگی، مرگ و پس از مرگ انسان اثر گذار است.

 

11959/ [5]- و عن هشام بن سالم، عن أبی عبد الله (علیه السلام)، قال: «إذا قلت: لا أَعْبُدُ ما تَعْبُدُونَ فقل:و لکنی أعبد الله مخلصا له دینی، فإذا فرغت منها، فقل: دینی الإسلام ثلاث مرات».

 

مرزبندی و فاصله ها را کاملا حفظ کردن است.

 

11960/ [6]- و من (خواص القرآن): روی عن النبی (صلى الله علیه و آله) أنه قال: «من قرأ هذه السورة أعطاه الله تعالى من الأجر کأنما قرأ ربع القرآن، و تباعدت عنه مؤذیة الشیطان، و نجاه الله تعالى من فزع یوم القیامة، و من قرأها عند منامه، لم یتعرض إلیه شی‏ء فی منامه، فعلموها صبیانکم عند النوم، و من قرأها عند طلوع الشمس عشر مرات، و دعا بما أراد من الدنیا و الآخرة استجاب الله له ما لم یکن معصیة یفعلها».

 

تباعدت عنه موذیه الشیطان: در ارتباطات معمولا برائتمان ضعیف است و زمینه برای این فراهم است که دست از دین برداریم و بگوییم می شود جمع کرد بین این حرف و حرف مقابل و شیطان وسوسه و اذیت دارد و با این سوره مرزها را محکم بیان کردن است و مانع اذیت و وسوسه شیطان می شود.

 

منام: قبل از خواب یک دور فضای اعتقادات مرور می شود و متذکر به این مطلب که حاکم و معبود من کیست را مرور می کنم. که رها و ول خواب نروم.

 

نجاه الله:  شرک، ترس و دو گانگی می آورد و توحید  دژ محکم است و همیشه نجات را به دنبال می آورد.

 

11961/ [7]- و قال رسول الله (صلى الله علیه و آله): «من قرأها تباعدت عنه مؤذیة الشیطان، و نجاه الله من فزع یوم القیامة، و من قرأها عند النوم لم یعرض له شی‏ء فی منامه و کان محروسا، فعلموها أولادکم، و من قرأها عند طلوع الشمس عشر مرات، و دعا الله، استجاب له ما لم یکن فی معصیة».

 

11962/ [8]- الطبرسی: روى داود بن الحصین، عن أبی عبد الله (علیه السلام)، قال: «إذا قلت: قُلْ یا أَیُّهَا الْکافِرُونَ فقل: یا أیها «1» الکافرون و إذا قلت: لا أَعْبُدُ ما تَعْبُدُونَ، فقل: أعبد الله وحده، و إذا قلت: لَکُمْ دِینُکُمْ وَ لِیَ دِینِ فقل: ربی الله، و دینی الإسلام».

 

شان نزول

 

بِسْمِ اللَّهِ الرَّحْمنِ الرَّحِیمِ قُلْ یا أَیُّهَا الْکافِرُونَ- إلى قوله تعالى- لَکُمْ دِینُکُمْ وَ لِیَ دِینِ [1- 6]

 

11963/ [1]- علی بن إبراهیم، قال: حدثنی أبی، عن محمد بن أبی عمیر، قال: سأل أبو شاکر أبا جعفر الأحول، عن قول الله عز و جل: قُلْ یا أَیُّهَا الْکافِرُونَ لا أَعْبُدُ ما تَعْبُدُونَ وَ لا أَنْتُمْ عابِدُونَ ما أَعْبُدُ وَ لا أَنا عابِدٌ ما عَبَدْتُّمْ وَ لا أَنْتُمْ عابِدُونَ ما أَعْبُدُ فهل یتکلم الحکیم بمثل هذا القول و یکرره مرة بعد مرة؟ فلم یکن عند أبی جعفر الأحول فی ذلک جواب، فدخل المدینة، فسأل أبا عبد الله (علیه السلام) عن ذلک، فقال: «کان سبب نزولها و تکرارها أن قریشا قالت لرسول الله (صلى الله علیه و آله): تعبد آلهتنا سنة، و نعبد إلهک سنة، و تعبد آلهتنا سنة، و نعبد إلهک سنة، فأجابهم الله بمثل ما قالوا، فقال فیما قالوا: تعبد آلهتنا سنة: قُلْ یا أَیُّهَا الْکافِرُونَ لا أَعْبُدُ ما تَعْبُدُونَ، و فیما قالوا: نعبد إلهک سنة: وَ لا أَنْتُمْ عابِدُونَ ما أَعْبُدُ و فیما قالوا: تعبد آلهتنا سنة: وَ لا أَنا عابِدٌ ما عَبَدْتُّمْ و فیما قالوا: نعبدک إلهک سنة: وَ لا أَنْتُمْ عابِدُونَ ما أَعْبُدُ لَکُمْ دِینُکُمْ وَ لِیَ دِینِ». قال: فرجع أبو جعفر الأحول إلى أبی شاکر فأخبره بذلک، فقال أبو شاکر: هذا حملته الإبل من الحجاز، و کان أبو عبد الله (علیه السلام) إذا فرغ من قراءتها یقول: «دینی الإسلام» ثلاثا.

   

---

نکات اضافه به سوالات استاد:

1.چرا مخاطبان با تعریض کافران مورد خطاب قرار گرفته اند مثلا با بزرگان مکه و ... مورد خطاب قرار نگرفته اند

2.چرا معبود را محور قرار نداده است و تعبیر ما اعبد و و ما تعبدون را مطرح کرده است و متسقیما الله یا اصنام را بیان نکرده است؟(آقای قره باغی)

3. چرا از جمع مکسر استفاده نشده است؟(کاظمی- البته در مباحثه مطرح نشد.)

 

---

فضای سوره کافرون و مخاطب آن:

این سوره بر یگانگی در بندگی تکیه نموده، به این مسئله اشاره می­کند که بندگی خدا با بندگی خدایان دیگر قابل جمع نیست. این مطلب را از تاکیدی که روی نفی عبادت و بندگی و پیروی پیامبر اکرم (ص) از معبود کفار، و نیز تاکید نفی عبادت و پیروی کفار از معبود پیامبر(ص) شده است می­توان فهمید.

تاکید ویژه روی تقابل بندگی خداوند عالم و خدایان کفار حاکی از این مطلب است که این دو مسیر در تقابل و تضاد با یکدیگرند و مثل جاده شرق و غرب هستند و هرچه به یک سمت حرکت کنیم از مسیر دیگر دور خواهیم شد و برای حرکت به سمت مشرق نورانی باید به مغرب ظلمانی پشت کرده و از آن فاصله بگیریم. قرآن کریم در آی?الکرسی راه تمسک به دستگیره محکم الهی را کفر به طاغوت و سپس ایمان به خدا می­داند.

راه جدایی اهل ایمان از خدا نزدیک کردن آنان به آلهه کفر است. با توجه به حساسیت و ریشه­ای بودن این مطلب، این سوره نوع برخورد با چنین پیشنهادی را مشخص نموده است. در مقابل چنین گفتمانی باید موضعی صریح و قاطع داشت و بدون هرگونه مسامحه موضع­گیری نمود.

با این فهم از فضای سوره تاکید روایات متعدد بر قرائت و تکرار این سوره در حالات مختلف و در نمازهای واجب و مستحب بهتر فهمیده می­شود؛ چون تکرار این سوره تذکر و تاکیدی برای تبری جستن از بندگی غیر خدا و خالص کردن بندگی برای حضرت حق است. 

 

---

 

12-10-94

 

مرحله سوم:چگونه طرح سوال کنیم؟

 

نکته هایی که در سوره هست و جای تامل دارد که ممکن است از آنها سوالی را در بیاوریمْ آنها را مشخص کنیم.

 

ملاک پرسشهای  چینشی:

 

 1-خروج از روال طبیعی 2-وجود قالبهای متعدد برای روال طبیعی

 

خروج از روال طبیعی یعنی اینکه: کلامی را می بینید بر اساس محتوایی که در همان نگاه اول برداشت می کنید می گویید خوب این روال اینجا طبیعی است که این مطلب، این طوری بیان شود. اما در بعضی موارد هم می رسید که چرا این، این طوری شدمثلا در این سوره روال طبیعی این طور است که پیامبر لااعبد ماتعبدون وقتی هم که می رسد به کافر بگوید لاتعبدون مااعبد این خیلی طبیعی است. ولی روال عوض می شود می فرماید ولاانتم عابدون ما اعبد این را می گوییم خروج از روال طبیعی .

 

اما گاهی خروج از روال طبیعی نیست ولی برای بیان وارائه یک محتوا قالب های متعددی دارید بعد این سوال پیش می آید که چرا این قالب انتخاب شده است. که گاهی این تامل در قالب های متعدد منشا این می شود که سوالات چینشی را مطرح کنیم.

 

تفاوت سوالات ترکیبی با سوالات چینشی:

 

ترکیب یعنی اینکه: در مرحله قبل از پرسشها اگر سوره یک جایی ترکیبش را نمی فهمیم برویم دنبال اینکه ترکیب نحوی اش را متوجه شویم و حل کنیم. اگر ترکیب شکلهای مختلفی دارد برویم بررسی کنیم و شکلهای تاثیر گذار در معنا را پیدا کنیم. بعد دنبال این باشیم که کدام شکل مناسب تر است مثلا عطف ها در این سوره چه طوری اینها را عطف کنم. آیا طولی یا دو به دو عطف کنم. یا مثلا در سوره اول بقره لاریب فیه که ترکیب های مختلفی دارد. حال است یا خبر این را می گوییم بحث ترکیبی ولی معنایش این نیست که هیچ ترکیبی مورد سوال قرار نمی گیرد گاهی ممکن است همان ترکیبی که می آورید توی بحث اونجا نگاه می کنید که اون ترکیب خروج از روال طبیعی دارد فلذا سوال می کنیم. ولی سوالمان سوال ترکیبی نیست که این ترکیبش چیست؟ مثلا ها انتم اولآء این وجه ترکیبش را گشتیم و متوجه شدیم اما سوال چینشی این است  که اینجا چرا این را انتخاب کرد؟ چه نکته ای بوده روال طبیعی این نیست راحت می توانست بگوید.... با یک بیان دیگر بگوید. پس ترکیبی به خودی خود سوال چینشی ندارد اما بعضی ترکیبها به لحاظ خروج از روال طبیعی به لحاظ اینکه قالب متعددی وجود دارد سوال چینشی دنبال دارد. گاهی هم وجوه ترکیبی مثلا 5وجه ترکیبی برای لاریب فیه است سوالم این است که بر اساس این محتوا کدام وجه را بپذیرم؟ اگر حال باشد با قبلی هماهنگ است خروج از روال طبیعی ندارد اگر خبر باشد با قبلی هماهنگ است یعنی وجوه ترکیبی زمینه می شود برای سوال چینشی . پس سوالات ترکیبی از سوالات چینشی جداست که از حیث قواعد نحوی چه جایگاهی دارد؟ اما چینش یعنی این مورد این قالب کلامی چرا انتخاب شده است این چرا وقتی مطرح می شود که شما وقتی کلام را می بینید یک روال طبیعی را درک می کنید بعد می بینید که این از روال طبیعی خارج شده است یا قالب های متعدددی می­بینی برایتان سوال می شود چرا این قالب انتخاب شده است.(ممکن است گفته شود که سوال چینشی چرایی است نه چیستی زیرا چیستی باید در ترکیب حل شده باشد.)

 

چینش یعنی این به جای اینکه مثلا بگوید ولاتعبدون ما اعبد می گوید لا انتم عابدون ما اعبد داستان هم فقط این نیست که جمله اسمیه یا فعلیه شد نیست یعنی محتوا داریم یک روال طبیعی دارند این از آن روال خارج شده است. روال طبیعی یعنی اقتضای قواعد گفتگو است یعنی اگر شما پیچیدگی در ذهنتان نباشد همین طور راحت حرف می­زنید

 

نمونه کار روی سوره کافرون:

 

نکته و منشا سوال اول: شروع سوره: اینگونه شروع کردن محل سوال است. قل یا ایها الکافرون آیا اینجا خروج از روال طبیعی است؟ یا احتمال قالبهای مختلف و انتخاب یک گزینه است؟ اول باید مشخص کنیم که در شروع چه داریم؟ قل و بعد یک نکته خطاب داریم. یا ایها الکافرون خطابی که اگر در آیات قرآن نگاه کنید شاید همین یک مورد باشد یا ایها الذین کفرو داریم ولی یا ایها الکافرون خیر . قل را توضیح دادیم که باید سوال کنیم که چرا پیامبر مامور شدند که پیام را بگویند یعنی شروع با قل به تنهایی نمی تواند مورد سوال باشد. حال سوال از این خطاب است که چرا گفته یا ایها الکافرون؟ روال طبیعی کدام است اینکه یا ایها الکافرون یا اینکه للکافرین چه طوری می سنجیم یک موقع در قالب این کلام می بینیم یک وقت در مجموعه فضای قرآنی می بینیم که اشاره شد که ما این جور خطابی نداریم یک موقع این طور که خدایی که کسانی که اورا قبول ندارند می خواهد پیامی برساند نه به مردم نه به مومنین به کسانی که قبولش ندارند. اینجا آیا طبیعی اش این است که یا ایها الکافرون یا بگوید للکافرین کدامش طبیع است این جای تامل دارد. شمایی که با کسانی می خواهی حرف ی بزنی که قبولت ندارند خدا میخواهد موضع گیری با آنها انجام بدهی طبیعی اش این است که بگوید قل للکافرین برو به کافرین بگو لااعبد ما تعبدون این که می گوید این جوری برو بگو یا ایها الکافرون این جای تامل دارد که از روال طبیعی اش رفته بیرون یا خیر؟

 

جهت دیگر در شروع: خداوند می تواند طوری دیگر هم شروع کند گزارشی باشد گزارش از پیامبر یا از مومنین، یا ایها الکافرون لا یعبد الرسول ما تعبدون می توانست به جای قالب خطابی قالب گزارشی بیاید. ما نکته ای داشتیم برای طرح سوال بعدبررسی کردیم که ایا خروج از روال طبیعی است یا نه یا قالب های متعدد دارد بعد از دل اینها می خواهیم سوال بیرون بکشیم.

 

1-قل للکافرین2- قل یا ایها 3-گزارشی

 

اگر این طور نگاه کنیم چه سوالاتی می توانیم مطرح کنیم؟ شروع با قل و ماموریت یافتن مخاطب : سوال این گونه می شود 1-چرا سوره با ماموریت یافتن مخاطب شروع می شود؟ (چرا گفتیم مخاطب؟ سوال این است که این اختصاص به پیامبر دارد یا خیر هر کسی که جایگاه پیامبر را پیدا کند جایگاه هدایتی پیامبر را پید ا کند همین ماموریت را دارد و همین شیوه را باید عمل کند.)

 

پس منشا سوال یک بحث شروع بود و بحث دیگر بحث خطاب بود .2- چرا با کافران مستقیم و با خطاب شروع شده است؟

 

منشا دوم سوال: فعلیه و اسمیه بودن جمله ها:

 

گاهی جمله تفاوتش فقط در اسمیه و فعلیه بودن است مثلا می فرماید لا اعبد ما تعبدون و برای آنها می گوید ولا انتم عابدون ما اعبد اما گاهی خیر نوع اسناد هم عوض می شود ولا انتم عابدون ما اعبد پس حواسمان باشد صرف اینکه مثلا وقتی می گویید زید جاء  فعلیه اش می شود جاء  زید ولی اگر گفتیید زید جائئ این با جاء زید و زید جاء متفاوت است.

 

سوال مطرح می شود که روال طبیعی این است که انسان بخواهد صحبت کند همان روالی که از خود پیامبر گزارش می شود نسبت به کفار هم همان روند باشد لا اعبد ما تعبدون و لا تعبدون ما اعبد . روال طبیعی هماهنگی نفی ها از حیث اسمیه و فعلیه بودن جمله ها و نوع اسناد در طرف پیامبر و در طرف کفار اگر این به هم می خورد باید دنبال دلیلی باشیم. چرا به هم خورد؟

 

سوال این می شود: بر اساس مجموع تفاوتها را در نظر بگیریم تفاوت در ناحیه پیامبر که یکجا اسمیه و یکجا فعلیه است یکجا اسناد وصفی است و یکجا فعلی است. در ناحیه کافران خیر در هر دو جا اسمیه و با اسناد وصفی است. هم می توانیم یک یک سوال کنیم و هم این که مجموع را مورد سوال قرار دهیم. چرا برای نفی عبودیت پیامبر نسبت به معبود کفار یکبار جمله اسمیه و یکبار جمله فعلیه به کار رفته است اما برای نفی عبودیت کافران از جمله اسمیه یکسانی استفاده شده است؟ جنبه اسنادی بود. اما جنبه وصفی  اما جنبه وصفی جرا نفی عبودیت به دو شکل نفی بندگی کردن ونفی عابد و بنده بودن امده است تعبدون اعبد بندگی کردن ولی عابد بنده بودن آیا این تفاوت به نفی ادعا یا توهم بندگی از سوی کافران اشاره دارد؟ که این احتمال باید باز شود (از پیامبر عابد و اعبد نفی می شود ولی از کفار عبدون مطرح ونفی می شود.)

 

سومین منشا و نکته ای که برای طرح سوال مطرح است. بحث زمان فعل هاست. در آیه اول می فرماید لا اعبد که برای نفی مستقبل است به خلاف ما که برای گذشته وحال بود آ«چه که شما می پرستید مضارع است حال و آینده را می گوید در آیه بعد می فرماید لا انتم عابدون ما اعبد زمان اعبد مضارع که حال  وآینده است بعد می فرماید ولا انا عابد ما عبدتم زمان عبدتم گذشته است این تغییر زمانها طبیعی است یا خروج از روال طبیعی است؟ خیر طبیعی نیست زیرا روال طبیعی این است که زمانها یکسان بیاید که اگر برای خودمان نفی کردیم آینده را برای آنها هم نفی کنیم آینده را و اگر در دو آیه بعد نفی ماضی کردیم برای آنها هم نفی ماضی کنیم از جهت دیگر فرمودید لا اعبد ما تعبدون در آیه دوم می توانستید بگویید لا انا عابد ما تعبدون تغییر برای چیست؟ چه اتفاقی افتاده است؟ این خروج از روال طبیعی باید مارا برساند به یک سوال

 

سوال: تفاوت زمانها در این موردها چه نکته ای دارد ممکن است که یک احتمالی را هم کنارش بیان کنیم. آیا تفاوت زمانی در ما تعبدون و ما به ریشه کفر و پیشینه های آن توجه می دهد یا به تفاوت معبودهای امروز و گذشته کافران اشاره می کند؟ ما عبدتم به پیشینه کفر تفاوت معبودها که دیروز بتهایی را می پرستید امروز هم بیتهایی می پرستید مخصوصا که عبدتم صله ما است ما تعبدون یعنی آنچه که می پرستید الان ما عبدتم یعنی آنچه که می پرستیدید. هم می تواند به تفاوت معبودها توجه داشته باشد وهم به تفاوت پیشینه کفر توجه بدهید. که قبل از اینکه به پرستش این معبودها برسید چیزهای دیگری ماوراء اینها وجود دارد. که آنها باعث این می شود که شما به اینجا برسید.

 

مقام بیان با قالب های زمانی ساده است ولی اینکه بخواهیم کشف کنیم که چرا از این قالب های بیانی و زمانی استفاده کرده است کمی مشکل است. زیرا در این صورت جمع بندی، مقایسه کردن و ... دارد که هنگام استعمال اینها را در نظر نمی گیریم. فعل ماضی گاهی برای زمان به کار می بریم و گاهی برای تقدم چیزی مثلا چیزی مقدم بوده است و قتی می خواهید از آن صحبت کنید ا زفعل ماضی استفاده می کنید.

 

وقتی خدا از زمان صحبت می کند قصه زمان برای خدا مثل قصه زمان برای مانیست زیرا: ما خودمان زمان مندیم که الان در زمان حالیم و در اینده در زمان آینده و در گذشته بودیم چیزهایی گذشته و چیزهایی نیامده است اما برای خدا این طور نیست ممکمن است که داستان زمان در بیانات قرآنی طوری دیگر باشد. البته این به این معنا نیست که گاهی با در ک زمانی ما از زمان با ما سخن نمی گوید.

 

منشا چهارم: تکرارها. ممکن است که مسائل گذشته را جواب بدهیم دیگر اینجا قائل به تکرار نشویم. مخصوصا اگر ترکیب عطفی دو به دوی آیات را بپذیریم. ولی چون هنوز آن سوالات را جواب نداده ایم هنوز این سوال جا دارد. تکرار معمولا خروج از روال طببیعی است مگر جایی که متوجه نشده یا اعلان خطر می خواهید بکنید. اصل کلی در محاورات این است که تکرار نباشد مثلا در کلمات معصومین یا قرآن می بینیم خیلی کم است که تکرار باشد. زیرا مهم این است که شما یک پیام بدهید و معمولا با یکبار این اتفاق می افتد.

 

سوال: ایا تکرار رخ داده است یا خیر؟ آیا این ایه ها با توجه به بکارگیری جمله ها ی اسمیه وفعلیه دارند با تفاوتهایی که مطرح شد آیا نفی عبودیت تکرار می شود.

 

جایی که ترکیب می آید و سوال چینشی می شود مثل این آیه است که دو تا عطف داریم ممکن است که طولی ایه ها را به هم عطف کنیم ویا دو به دو تعیین این دو تاثیر می گذارد که اینجا تکرار اتفاق افتاده است یا خیر؟لذا می توان این سوال را هم کرد که آیا جمله ولا انتم عابدون در ایه دوم را می توان در برابر لا اعبد ما تعبدون دانست و این جمله و لا انا عابد ما عبدتم دانست؟ تا نتیجتا تکراری اتفاق نیفتد. که وجه ترکیبی است که می تواند بیاید اینجا سوال چینشی شود. کمک کند که کدام وجه مناسب تر است. بهترین وجه با تناسب با مجموعه کلام انتخاب می شود. ()

 

منشا پنجم: چرا محور عبودیت قرار گرفته است اگر بحث سر دین است بگه من دین شما را نمی پذیرم و شما هم دین من را نمی پذیرید اگر بحث سر خداست شما خدا را نمی پذیرید و من هم بتهای شما را نمی پذیرم. نمی گوید لا اعبد الاصنام التی تعبدونه یعنی نمی خواهد اسمی از اصنام باشد ما اعبد هم اسمی از خدا بیان نمی شود. محور روی عبودیت است که یکجا فاعلش کافران است و یکجا پیامبر صلی الله علیه وآله . چی پرستیده می شود و چی پرستیده نمی شود بر اساس من است و بر اساس این تعیین می شود.

 

ایا خروج از روال طبیعی است؟ (می تواند در سوال چینشی قرار بگیرد به لحاظ اینکه "ما تعبدون" که ما، را باز نمی کند و که چیست معبود. به این لحاظ چینشی است.)خروجی اتفاق نیفتاده است. ولی محوریت به یک چیزی داده شده است بدل هایی دارد که حتی اگر بخواهد همین مفهوم را منتقل کند می توانست بدلش چیزی دیگری بیاورد خدا را محور قرار بدهد و بتها -ولی محوریت آمده شده عبودیت. این انتخاب چرا اتفاق افتاده است؟ که می تواند منشا یک سری سوالات شود.

 

سوالات: چرا عبودیت محور نفی و اثبات قرار گرفته است آیا عبودیت ریشه کفر و ایمان است وریشه دینها و آیین های مختلف است؟

 

توضیح: اگر انسان بنده هواهایش باشد یک آیین دارد و اگر بنده طاغوت باشد یک ایین را پیروی می کند. اگر بنده خدا باشد یک آیین دارد. این عبودیت است که دین را تعیین می کند. وقتی انسان بنده هواهایش شد همه کنش و واکنشهای انسان کجا با چه شکلی از منشا عبودیت برخواسته است.

 

یک وجه ریشه های کفر همین است و لا انتم عابد ما عبدتم شما قبل از اینکه رسول الله بیانات را ارائه کند در مرحله قبل از آن عبودیتی داشتید وقتی که تن به عبودیت طاغوت می دهید پشت سرش یک رفتار دارید. یک نظام رفتاری دنبالش دارید. انسان محال است که بدون بندگی بماند خواه ناخواه بنده است. حتی کسی که می گوید من آزادم به آزادی تن داده است.

 

منشا ششم: نفی دو طرفه عبودیت: آیا خروج از روال طبیعی هست یا خیر؟ فرض سوره وقتی این است که مخاطب کفر را با خود دارد که می فرماید یا ایها الکافرون این تمام است و معلوم است که اینها پرستنده خدا نیستند. پس این بیانات به این شکل وصفی ولا انتم عابدون ما اعبد این بیان نفی است در دو تا آیه این یعنی چی؟ نگفت ولا تعبدون ما عابد که آینده را دارد نفی م یکند . این چه نکته ای دارد چرا دارد این طوری مطرح می کند اگر این طوری نگاه کنیم این خروج از روال طبیعی است. شما مبنا را گرفتید کفر و کفر یعنی تن به بندگی خدا ندادن بعد می آیید می گویید که شما معبود من را نخواهید پرستید. این که روشن است چرا باز مطرح می شود.

 

سوال: چرا به نفی بندگی پیامبر صلی الله علیه وآله نسبت به معبودهای کافران اکتفا نشده است آیا این نفی دو طرفه برای روشن شدن مبنای دین و عدم سازش و مسالحه بین پیامبر و کافران است.

 

سوالات ارتباطی

 

منشا هفتم: رابطه عبودیت با دین: (احتمال دارد که گفته شود که اگر با عبودیت شروع کردیم کسی که عبودیت بت را   گرفت یا کسی که عبودیت خدا را گرفت دیگر نمی تواند نه اینکه نمی خواهد تن به این دین بدهد با آن ریشه های عبودیت نمی تواند تن به دین آنها بدهد. پیامبر نمی تواند از آن چار چوب بیرون بزند با آن ریشه هایی که از عبودیت دارد. در کوچکترین حرکتش نمی تواند از آن نظام خارج شود. کاملا در چارچوب بندگی خداست.)

 

این سوره کدام یک از نیازهای من ویا جامعه را مطرح می کند که با این در فضای سوره قرار می گیرم.

 

سوال: رابطه انقطاع و بریدگی عبودیت ها با اختصاص دین هرکسی  به خودش چیست؟ انقطاع و بریدگی در عبودیتها درست کردیم گفتم لا اعبد ما تعبدون و لا انتم عابدون ما اعبد بعد آخرش رسیدیم به اینکه لکم دینکم و لی دین آیا این بریدگی عبودیتها با بریدگی جدایی دینها با هم ربط دارد یا خیر؟

 

سوال: رابطه عبودیت با کفر .یکجا می گویید یا ایها الکافرون که ممکن است بگویید که کافر عبد کسی نیست ولی می گویید لا اعبد ما تعبدون یک عبودیتی هم برای آنها مطرح است. عبودیت رابطه اش با کفر چیست؟ آیا کفر هم الزاما یک جور عبودیتی را به دنبال می آورد. یعنی انسانها بیایند به هر جور دین و آیینی پشت کنند و کفر بورزند آیا باز هم عبودیتی دارند؟

 

خلاصه روش کار:

 

نکاتی که جای سوال دارد را مشخص کردیم. بعد آیا خروج از روال طبیعی است یا خیر؟ بعد سعی کردیم یک سوالی طرح کنیم.

  

---

تفسیر البرهان و نورالثقلین:

 

محتوا و روش تفسیر البرهان و نورالثقلین (در سوره کافرون):

نکته:

-        متن­های قرمز رنگ نکات متفاوت و زائد تفسیر نورالثقلین نسبت به برهان است.

-       تفسیر نورالثقلین 21 روایت را به صورت شماره گذاری شده آورده و مرحله‌­ای برای مجموع روایات تعیین نکرده است ولی تفسیر برهان روایات را به دو دسته­‌ی روایات فضیلت تحت عنوان فضلها(7روایت) و روایات تفسیری تحت عنوان سوره مورد بحث(1روایت) آورده است.

گزارش محتوا و مراحل تفسیر:

ذیل عنوان فضلها(7روایت) 

مجموع مفاهیمی که در این روایات بیان شده است عبارت‌­اند از:

1.      اهمیت سوره (ربع القرآن)  - در نماز از هر سوره ای غیر از توحید و کافرون می­توان بازگشت.

2.      ثواب و آثار قرائت در حالات خاصی مثل هنگام خواب، در نماز واجب(بعض روایات در 7 نمازح13)، هنگام طلوع شمس، هنگام سفر عبارت است از:

-         برائت از شرک

-         سعادت و شهادت

-         ایمنی از آسیب­ها هنگام خواب «به بچه­‌ها توصیه شود هنگام خواب»

-        مستجاب شدن دعا

-        ثواب قرائت ربع قرآن

-         ایمنی از فزع روز قیامت

-        ایمنی از شیاطین

-        زمینه ساز ازدواج

-        پرشدن زاد سفر

-        علاج سهو در نماز

3.      کلماتی که بعد از کل سوره یا قسمتی از آن گفته می­شود.(اعبد الله وحده، ولکن اعبد الله مخلصا له دینی، دینی الاسلام)

امام رضا بعضی از این کلمات را «فی نفسه سرّا» می‌­فرمودند.ح10

ذیل عنوان سوره ... (1روایت)

-      علت تکرار از امام باقر ع سوال شد و ایشان علت را در تکرار درخواست قریش دانستند و فرمودند قریش دو بار این جمله را به پیامبر ص گفتند:  تعبد آلهتنا سنة، و نعبد إلهک سنة

(حدیث در نورالثقلین هم آمده)

-      پیشنهاد کفار برای شراکت در امر و رسیدن به حظ هر طرف در صورت عبادت معبود یکدیگر.ح19

(اقول: از این حدیث به کمک کلید سوره که عبودیت است استفاد می­شود جمع بین بندگی خدا و غیر و به تعبیری جمع بین بندگی دو کس ممکن نیست و اندک گرایشی به بندگی غیر خدا خطرناک است- کفر به طاغوت کلید نابودی بندگی و ایمان به خداست)

نکات روشی:

این دو تفسیر روایاتی از کتاب­های زیر نقل کرده‌اند: (قرمز رنگ ها منحصر در نورالثقلین است)

1.      تفسیر قمی – علی بن ابراهیم

2.      مجمع البیان

3.      خواص القرآن

4.      ثواب الاعمال

5.      کافی - کافی

6.      گاهی بدون سند نقل کرده است.

7.      انس بن مالک

8.      صحابی و تابعین مثل:

جبیربن مطعم(صحابی)

فروه بن نوفل اشجعی از پدرش(صحابی)

9.      مستقیم از اصحاب ائمه مثل:

حذاء از امام صادق

هشام بن سالم از امام صادق

داودبن حصین از امام صادق

گاهی مرسلا نقل میکند که عده من اصحابنا ...

10. گاهی سند کاملی بدون نقل از کتاب دیگر می­آورد.ح15

11. عیون اخبار الرضا

12. من لا یحضر

13. امالی شیخ

 

14. قرب الاسناد

---

نکات مطرح شده در کلاس:

 سؤالات چینشی و نکات ادبی

ملاک در رابطه با سؤالات چینشی،دو چیز است.1.خروج کلام از روال طبیعی2.وجود قالب های بیانی بدیل برای ترکیب مطرح شده در سوره.

یعنی گاهی ایه و نوع چینش کلمات اش غریب بوده و خارج از روال طبیعی کلام است.در این جا خود این تفاوت،مایه ی پرسش و مسأله پردازی است.

این خروج از روال طبیعی هم گاهی نسبت به روالی است که آیات قبل و بعد به ما می دهد؛مثلا در همین سوره ما وقتی می بینیم که در رابطه با نفی عبودیّت از رسول اینگونه تعبیر می شود:« لَا أَعْبُدُ مَا تَعْبُدُون»منتظر هستیم که در رابطه با نفی عبودیت از طرف مقابل هم مشابه همین ترکیب-یعنی به شکل فعلیه-تعبیر بیاید؛اما این روال به هم می خورد و بیان اینگونه می آید:« وَ لَا أَنتُمْ عَبِدُونَ مَا أَعْبُد».خود این تفاوت منشأ سوال است.

گاهی خروج از روال طبیعی با توجه به نوع استعمال یک قالب در مجموع آیات قرآن است.مثلا تعبیر«یا أَیُّهَا الْکافِرُونَ»در کل قران نظیر ندارد.چرا در این سوره از این نوع تعبیر استفاده شده است؟

و گاهی خروج از روال طبیعی با تصور اطراف قضیه روشن می شود.یعنی ما خدایی را تصور می کنیم که می خواهد از طریق رسول اش پیامی را به کسانی برساند که او و رسولش را قبول ندارند.آیا باید به این شکل تعابیر شکل بگیرد؟

این یک ملاک برای این که سؤالات چینشی شکل بگیرند؛اما ملاک دوم این است که بیان اگرچه از روال طبیعی خارج نشده است،ولی ما می بینیم که متکلم یعنی خداوند،از قالب های بدیلی می توانست استفاده کند،چرا به این نوع تعبیر بسنده کرده است؟

مثلا در ابتدای همین سوره،شما تعبیر «ْ یا أَیُّهَا الْکافِرُونَ» را دارید،در حالی که خداوند می توانست به جای این تعبیر بگوید:« یا أَیُّهَا الَّذینَ کَفَرُوا»(تحریم/7)چرا از این تعبیر استفاده نکرده است.غرض او در چه نکته ای بود که به این تعبیر وصفی تعبیر شده است.؟

یا این نوع شروع سوره که رسول را در آن مأمور به ابلاغ به کفّار نموده است؛نمی توانست به صورت گزارشی باشد.؟مثل این که بگوید:«یا أیّها الکافرون لا یعبد الرسول ما تعبدون».چرا به این شکل آمده است.؟

این نیز یک ملاک برای سؤالات چینشی است.

با این توضیح،دیگر مرز بین سؤالات ادبی-که ما در ضمن یک کار ادبیاتی و نحوی در ابتدای سوره و قبل از طرح سؤال انجام می دهیم- با سؤالات چینشی روشن می شود.در کار نحوی ما در پی تطبیق قواعد نحوی بر ارتباط کلمات سوره و دریافت نقش اعرابی هر یک هستیم.حال اگر یک ترکیب غریب بود و خارج از روال طبیعی و یا وجوه متعددی برای ترکیب اش وجود داشت،باب یک سؤال چینشی را هم باز می کند.

مثلا در رابطه با عطف هایی که در همین سوره مطرح شده است.سه حرف عطف(واو) در این سوره به کار رفته است.بین ایات 2و3و4و5 حرف عطف به کار رفته است:« لَا أَعْبُدُ مَا تَعْبُدُونَ(2)وَ لَا أَنتُمْ عَبِدُونَ مَا أَعْبُدُ(3)وَ لَا أَنَا عَابِدٌ مَّا عَبَدتمْ(4)وَ لَا أَنتُمْ عَابِدُونَ مَا أَعْبُدُ(5)».

در این جا ما دو احتمال ترکیبی داریم.یکی این که همه ایاتی که حرف عطف دارند را معطوف بر ایه ی 2 بدانیم.یعنی یک عطف طولی در آیه اتفاق افتاده است.دوم این که بگوییم واوی که ابتدای آیه 3 مطرح شده عاطفه است،و آیه ی 3 را بر ایه ی 2 عطف نموده است.و واوی که بر سر ایه 4 آمده است،استیناف بوده و باز واوی که بر سر ایه ی 5 آمده،عاطفه و ایه ی 5 را بر 4 عطف می کند.در این صورت عطف به صورت 2 به 2 اتفاق می افتد.یعنی ایه 3 بر آیه 2 و آیه 5 بر آیه 4 عطف شده است.

حال اگر قائل به وجود عطف طولی در آیه گشتید،در این صورت در ایه تکراری اتفاقی افتاده است.زیرا مفاد ایاتی که ظاهرا همه با هم جمع شده اند بسیار به هم نزدیک است.و این تکرار به نوعی خروج از روال طبیعی است.

اما اگر قائل شدید که در ایه عطف دو به دو شده است.دیگر فقط تشابه ظاهر آیات مطرح است و نمی توان گفت آیه در حال تکرار دو نفی پشت سر هم است.

پس کار نحوی به این صورت می تواند دست مایه ی یک پرسش چینشی را بسازد.

اما گاهی ما از حیث نحوی هم هیچ مشکلی نداریم،اما مسأله ی چینشی داریم.مثلا نسبت به « یا أَیُّهَا الْکافِرُونَ» و بدیل اش « یا أَیُّهَا الَّذینَ کَفَرُوا»ما گیر نحوی نداریم.اساسا از حیث نحوی تفاوتی بین این دو نیست.چون یا أیها الکافرون،همان یا ایّها الذین کفروا است.«ال» الکافرون،موصوله است.ولی ما وقتی در ابتدای سوره این تعبیر را می بینیم،با خودمان می پرسیم که چرا در این جا تعبیر به این شکل آمده و از نوع بدیل اش استفاده نشده است.؟

یا مثلا در این آیه:« إِنَّ الَّذینَ آمَنُوا وَ الَّذینَ هادُوا وَ النَّصارى‏ وَ الصَّابِئینَ مَنْ آمَنَ بِاللَّهِ وَ الْیَوْمِ الْآخِرِ وَ عَمِلَ صالِحاً فَلَهُمْ أَجْرُهُمْ عِنْدَ رَبِّهِم»(بقره/62)از حیث نحوی دو موصول داریم.و این نکته ی خاصی ندارد.ولی از حیث چینشی ما با این سؤال روبرو هستیم که چرا آیه برای آمنوا یک بار موصول را می اورد و برای مسیحیان و یهودیان در یک مرتبه؟چرا بین همه شان جمع نکرده است.؟

پس نسبت بین کار نحوی و مسائل چینشی شاید عموم و خصوص من وجه باشد.

جمع بندی سؤالات سوره توسطه استاد

-        در رابطه با شروع سوره اکثر دوستان مسأله داشتند.اما این تأملی که پیرامون نقطه ی آغاز دارید را تنقیح کنید.چرا برایتان این گونه شروع سؤال بر انگیز است؟آیا این نوع شروع خلاف روال طبیعی است.و یا انواع بدیلی دارد و انتخاب این قالب برای شما منشأ سؤال شده است.؟برای این کار هم ابتدا عناصر آیه را تحلیل کنید.یک «قل»دارید و یک «أیّهاالکافرون» که هر دو برای شما منشأ ابهام شده اند.

با توجه به توضیحاتی که در رابطه با سؤالات چینشی داده شد،ملاک سؤال چینشی صادق است.یعنی این نوع مأموریت دادن به رسول برای ابلاغ،ضرورتی نداشت.می شد تعبیر بشود:«قل للکافرین»و از سویی دیگر همانطور که گذشت امکان گزارشی بیان کردن این مفاد هم بود،چه نیازی به خطاب نسبت به کفّاری بود که هیچ نوع انقیاد و پذیرشی را نسبت به رسول ندارند.

پس می توان دو سؤال را مطرح نمود

1.      چرا سوره با مأموریت یافتن رسول آغاز می شود.؟

2.      چرا سوره در خطاب به مشرکین شکل گرفته است.؟

-        یک نقطه ی ابهام هم در سوره همین تفاوت بیانات اسمیه و فعلیه در آیات است.یعنی چرا نسبت به رسول خدا و نفی عبودیت از ایشان،جمله فعلیه است:« لَا أَعْبُدُ مَا تَعْبُدُون»ولی نفی عبودیت نسبت به مشرکین،در قالب یک اسناد وصفی و در یک جمله ی اسمیه شکل می گیرد:« وَ لَا أَنتُمْ عَبِدُونَ مَا أَعْبُد»

در حقیقت هم جملات تفاوت کرده اند و هم شکل اسناد فرق کرده است.یعنی یک وقت می گوید لا اعبد ما تعبدون و در ادامه می گوید و لا انتم تعبدون ما اعبد؛در این جا تنها قالب که جمله ی اسمیه و فعلیه باشند،تفاوت کرده است.و اسناد در هر دو فعلی است.اما در بیانی که ما در سوره شاهد هستیم،هم جملات تفاوت کرده اند و هم در یکی نفی فعل می شود و در یکی نفی وصف پرستندگی؛که هر دو جای سؤال دارند.

و باز همین تفاوت در نفی عبودیت نسبت به خود رسول الله هم دیده می شود.یعنی یک بار در قالب جمله ی فعلیه و با اسناد فعلی و یک بار هم در قالب جمله اسمیه و با نفی اسناد وصف پرستندگی؛«لَا أَعْبُدُ مَا تَعْبُدُون» و «وَ لَا أَنَا عَابِدٌ مَّا عَبَدتم‏».

این ابهامات را می توان در قالب این دو سؤال سامان داد:

3.      چرا عبودیت نسبت به رسول الله هم در قالب جمله ی اسمیه و هم در قالب جمله ی فعلیه اتفاق می افتد؟در حالی که نسبت به کفّار تنها از یک اسلوب بهره برده شده است.

4.      تفاوت نفی اسناد فعلی و حدوثی و اسناد وصفی در چیست؟این که نفی عبودیت نسبت به رسول الله و مشرکین،در ضمن نفی اسناد فعلی و وصفی رخ می دهد،این تفاوت ها حاکی از چه نکته ای است.؟

-        نسبت به زمان هم یک تفاوتی در بیان خداوند در رابطه با رسول است.یعنی یک بار نفی عبودیت از رسول می کند نسبت به اینده،و یک بار هم نسبت به گذشته؛یک بار می گوید:« لَا أَعْبُدُ مَا تَعْبُدُون» و در آیه ی بعد می گوید:« وَ لَا أَنَا عَابِدٌ مَّا عَبَدتم‏»که با توجه به موصول ما که اشاره به معبود مشرکین است،این تفاوت زمان روشن می شود.

آیا می توان این تفاوت زمان در آینده و گذشته اشعار به ریشه ها و پیشینه ی معبودهای امروزین کفّار و تفاوت و تنوع آنها در آینده داشته باشد.؟خود این نکته منشأ سؤالی است

5.      آیا تفاوت زمان در عبودیت نسبت به معبود مشرکین،مشعر به پیشینه و ریشه های کفر و تنوع و تفاوت معبودها در آینده است.؟

-        در رابطه با تکرار هم همانطور که در بحث های چینشی مطرح شد،اگر تکلیف بحث عطف در این آیات را روشن کنید،بحث تکرار هم روشن خواهد شد.یعنی اگر عطف را طولی بگیرید،بحث تکرار باز می شود.که در این صورت سؤال این خواهد بود:

6.      تکراری که در این سوره هست،به چه جهت و در پی چه غرضی در مقام صورت گرفته است؟

-        در رابطه با نفی دو طرفه در این سوره هم جای سؤال مطرح است.یعنی وقتی شروع سوره با تعبیر ای کافران است.دیگر چه ضرورتی به نفی عبودیت خداوند از کفار در ضمن دو آیه است.؟خود کفر بیانگر نافرمانی و نافی عبودیت از ایشان است؛دیگر چه نیازی به نفی دوباره ی آن در ضمن ایات بعد بود.؟

7.      چرا به نفی یک طرفه ی عبودیت از رسول نسبت به معبود مشرکین اکتفاء نشده است،و دوباره از مشرکین هم نفی عبودیت شده است.؟آیا این نفی دو طرفه نشانگر مبنای قرآن در عدم پذیرش و امکان مذاکره با مشرکین دارد؟

-        در این سوره محور بحث عبودیت است؛یعنی تمام ایات پیرامون عبودیت می چرخند.فلذا می بینید که معبودها مبهم گذاشته می شوند.حال نسبت به این نکته شاید بتوان به دو نحو سؤال مطرح کرد.یعنی یک بار بپرسیم که چرا در این آیات «ما تعبدون» مبهم آمده است و تصریحی به اصنام و یا الله نشده است.و یا به شکل تفسیری بپرسیم که این کانون نفی و اثبات بودن عبودیت و عدم عنایت به معبودها و متعلق عبودیت به چه جهت است؟

ولی نکته ای که باید بدان توجه داشت،عدم خروج از روال طبیعی در این ایات است.یعنی ما کلامی خلاف روال نمی بینیم،که بخواهیم سؤال چینشی مطرح کنیم.صرف مبهم گذاشتن متعلق عبودیت از سوی متکلم دلیل بر خروج از روال طبیعی نیست.بلکه در مقام متکلم بر اساس روال درست سخن گفته است.غرض خداوند به عبودیت و ارتباطش با کفر و دین است.او عنایتی به متعلق آن ندارد.پس اصل اختصار در کلام،ایجاب می کند تنها از آن چیزی سخن بگوید که متعلق غرض اوست و موارد دیگر را مبهم وانهد.

پس در مقام تنها باید یک سؤال تفسیری پرسید:

8.      نقش عبودیت در این سوره و پیام آن چیست؟و اساسا چرا خداوند عبودیت را به تنهایی محط نفی و اثبات قرار داده است؟

-        اما دو سؤال ارتباطی هم ماند.یکی ارتباط بین دین و عبودیت که در آیه آخر جلوه می کند.و دیگری ارتباط عبودیت با کفر.یعنی ایا می توان گفت که عبودیت دلیل اصلی شکل گیری ادیان است.؟یعنی ما با تفاوت معبودهایمان،ادیان متفاوتی را گزینش می کنیم؟کسی که معبودش هوای نفس اوست،یک مجموعه قوانینی را ملتزم خواهد شد و کسی معبودش الله است،در چهارچوب نظامی دیگر زندگی خواهد کرد.؟

و یا می توان گفت که کفر زمینه ی خروج از عبودیت ربّ است.؟

9.      رابطه ی کفر با عبودیت چیست؟ایا عبودیت ریشه ی کفر و ایمان است؟یا کفر زمینه ی بیرون شدن از عبودیت ربّ است؟

 

10. رابطه ی دین با عبودیت چیست؟آیا عبودیت ریشه ی دین ها و شکل گیری آنهاست.؟

---

سوالات چینشی

1.    در چه مرحله برخوردی، پیامبر با کفار چنین سخن می گوید و آنها را این چنین مورد خطاب قرار می دهد؟ 

 2.     چرا در آیه دوم از جمله فعلیه  و در آیه چهارم از جمله اسمیه استفاده شده است؟ چرا جمله فعلیه مقدم شده است؟ اگر ابتدا (اسمیه)می فرمود لا انا عابد ما اعبد چه خللی به مقصود سوره ایجاد می شد؟ اگر بگوییم تفاوت در ثبوت وحدوث است، سوال این است که ثبوت در چه چیزی، چه چیزی ثابت بوده است؟ نشانه های ثبوت در عبودیت و کفر چه علامتهایی دارد که بفهمیم کفر و یا عبودیت ثابت شده یا خیر؟

3.    چرا از واژه عبد و عبادت استفاده شده است؟ آیا این واژه نشان از ریشه اختلاف کافران با پیامبر اکرم دارد؟

4.   چرا در نفی عبادت پیامبر نسبت به معبودهای آنان، دو نوع تعبیر اسمیه و فعلیه آمده است؟(لا اناعابد، لا اعبد) اما در مورد نفی عبادت کفار نسبت به معبود پیامبر فقط جمله اسمیه(لا انتم عابدون ما اعبد) استعمال شده است؟

5.   چرا پیامبر از ما تعبدون و ما عبدتم (ماضی و مضارع) در خطاب با آنها استفاده کرده است؟ چرا مضارع(ما تعبدون) با جمله فعلیه(لا اعبد ما تعبدون) استفاده شده و فعل ماضی(ما عبدتم) با جمله اسمیه(لا انا عابد ما عبدتم) بیان شده است؟

6.   چرا "لا انتم عابدون ما اعبد" در مورد کفار تکرار شده است؟

سوالات ارتباطی:

1.چرا محور سوره عبودیت است؟(در چینشی هم مطرح شده) ارتباط عبودیت با کفر و دین چیست؟

2.     ارتباط آیه 6 با آیات قبل چیست؟ آیا بیان نتیجه است یا غرضی دیگر در کار است؟ آیا تدین به دین، نمود خارجی عبودیت است؟ چرا پس از  بیان کفر و عبودیت با عبارتهای مختلف، با لکم دینکم ولی دین خطاب را پایان می دهد؟

3. چرا نفی عبودیت را هم نسبت به خود و هم نسبت به کفار بیان می کند. آیا بیان این نکته که من به دین شما نیستم و لا اعبد ما تعبدون کفایت نمی کرد؟ چون مشخص بود که آنها "لا انتم عابدون ما اعبد" هستند چرا عبودیت را از آنها نفی می کند؟

فضای سوره:

     * این سوره در چه فضایی و برای چه نوع مخاطبینی نازل شده که یک مطلب به چند تعبیر تکرار شده است؟ آیا این نشان از لجاجت مخاطب این سوره دارد؟ در چه مرحله پیامبر با کافران این چنین برخورد کرده و به جایی می رسد که می فرماید لکم دینکم و لی دین؟آیا در مرحله ای که  حجت ها تمام شده بود و آنها بر کفر خویش مصر بودند، پیامبر چنین برخورد کردند؟  

 

---

1-    مرزبندی با جریانهای مقابل دین، نیازمند چه زمینه هایی، چه شرایطی، چه روشی هایی ودارای چه پیامدهایی است؟آیا این مرزبندی یک مرزبندی جریانی و از جانب قدرت حاکمه است یا حتی کسانیکه در درونشان جریانهایی مقابل و مخالف دین شکل گرفته ولو به صورت تشکل وجریان اجتماعی بروزنکرده اند،نیازمند این مرزبندی ها و برخوردها هستند؟

رئ روش دو تفسیر برهان و نور الثقلین: ر.ک دومقاله با همین عنوان در نرم افزار جامع التفاسیر.بخش کتابشناسی این دو تفسیر.متن در گروه تلگرامی موجود است.

---