مستندات:

التحقیق فی کلمات القرآن الکریم؛ ج‌12، ص: 140

نصر:(مطلق یاری رساندن در برابر مخالف)

أنّ الأصل الواحد فی المادّة: هو إعانة فی قبال مخالف، کما أنّ الإعانة تقویة شی‌ء فی نفسه و من دون نظر الى غیره.و أمّا مفاهیم الإمطار و الإعطاء و الإتیان و الانتقام و التقویة: إذا لوحظ فیها القیدان المذکوران: فتکون من مصادیق الأصل، و إلّا فهی من التجوّز، بمناسبة مطلق الإعانة بوجه.

ثمّ إنّ النصرة إذا استعمل بحرف على: فیدلّ على الاستیلاء و الغلبة،و إذا استعمل بحرف من: فیدلّ على الجانب و الجهة، کما فی:. وَ نَصَرْن?اهُ مِنَ الْقَوْمِ الَّذِینَ کَذَّبُوا بِآی?اتِن?ا.أى و نصرناه فی هذه الجهة و من هذه الحیثیّة.و إذا استعمل مطلقا و بدون قید: یدلّ على مطلق النصرة

التحقیق فی کلمات القرآن الکریم؛ ج‌9، ص: 16

فتح:(گشودن بن بست­ها)

أنّ الأصل الواحد فی المادّة: هو ما یقابل الإغلاق، أى رفع الإغلاق و السدّ و الحجب، و هذا المعنى یختلف باختلاف الموارد و الموضوعات، مادّیّا أو معنویّا...و سبق أن الغلق هو آخر مرتبة من الردم و السدّ و الحجر و المنع.

التحقیق فی کلمات القرآن الکریم؛ ج‌4، ص: 11

رویت(مطلق نظاره کردن)

أنّ الأصل الواحد فی هذه المادّة: هو النظر المطلق بأىّ وسیلة کان، بالعین الباصرة، أو بقلب بصیر، أو بشهود روحانىّ، أو بمتخیّلة مفکّرة بترکیب الصور و المعانی...( و الرؤیة بالعقل النظری کما فی- أَ لَمْ تَرَ أَنَّ اللّ?هَ یَسْجُدُ لَهُ مَنْ فِی السَّم?او?اتِ وَ مَنْ فِی الْأَرْضِ/و الرؤیة بالمتخیّلة کما فی أ فَمَنْ زُیِّنَ لَهُ سُوءُ عَمَلِهِ فَرَآهُ حَسَناً و...)

?و لیعلم أنّ الرؤیة معناه الحقیقی و الأصل الواحد فیه: هو ما قلناه من مطلق النظر بعین أو بغیرها. و أمّا مفهوم العلم أو الظنّ أو التدبّر أو التعقّل و غیرها: فانّما هی من آثار الرؤیة، و تستفاد منها فی مواردها...

?و أمّا الرایة بمعنى علم الجیش: فلا یبعد اشتقاقها من الرؤیة، فانّ الرایة عنوان الجماعة و ما یرى و یتظاهر منهم، و هو مظهر و علامة لهم

و الترئیة: بمناسبة ما یرى من المرأة و یظهر من علائم الحیض أو الاستحاضة، أو بسبب اراءة الدم و اعلامه ظهور أیّام مخصوصة، و تلک الأیّام و الحالات من المرأة خلاف ما یتوقّع و ینتظر منها، و هی جالبة یتوجّه الیها...

?و أمّا صیغة أ رأیتک و أ رأیتکم: فیقال انّها بمعنى أخبرنى، و لکنّ الحقّ أنّ هذه الصیغ أیضا بمعناها الحقیقی و مأخوذة من مفهوم الرؤیة، و اتّصال- الضمیر لتعیین المخاطب مفردا و تثنیة و جمعا و مذکّرا و مؤنّثا، و یبقى الفعل على حالة واحدة لعدم الافتقار الى تغییره و تحویله، و هذا التعبیر یدلّ على تأکید و مبالغة فی السؤال و فی تفصیل الجواب و الدقّة فیه.

الناس(همراهان،جمعیت دارای علقه/از انس به معنی القرب مع الظهور)

التحقیق ذیل ریشه انس ج‌1، ص: 162

و أمّا القول بأنّ الإنسان مشتقّ من النسیان، أو أنّ الناس من النوس، أو أنّ الاستیناس بمعنى الاستیذان: فغیر صحیح.

همان: ج‌1، ص: 161

و الأناس: هو الإنس و قد یخفّف بحذف الهمزة- قُلْ أَعُوذُ بِرَبِّ النّ?اسِ مَلِکِ النّ?اسِ ...، قَدْ عَلِمَ کُلُّ أُن?اسٍ مَشْرَبَهُمْ* ...، یَوْمَ نَدْعُوا کُلَّ أُن?اسٍ بِإِم?امِهِمْ- 17/ 71، إِنَّهُمْ أُن?اسٌ یَتَطَهَّرُونَ*.

همان ج‌1، ص: 160

و التحقیق‌

أنّ الأصل الواحد فی هذه المادّة: هو القرب مع الظهور بعنوان الاستیناس، فی مقابل النفور و الوحشة و البعد. و هذا المعنى محفوظ فی جمیع صیغ مشتقّاتها. و امّا ما ینفر فکالوحوش و الحیوان، و ما لا یظهر و لا یستأنس فکالجنّ.

و أمّا الرؤیة و السماع: فلیس مفهومها مطلقّ الرؤیة و السماع بل بقید الاستیناس و الاختلاط. و کذلک الإنس و الإنسان: فبملاحظة أنسه و اختلاطه، و هذا هو الفارق بین لفظ الإنسان و البشر و آدم.

فباعتبار معنى الظهور فی مفهومها: تستعمل فی مقابل الجنّ:ی?ا مَعْشَرَ الْجِنِّ وَ الْإِنْسِ*

و لم تستعمل کلمة البشر و لا آدم فی مقابل الجنّ أو الجانّ.

و أمّا تقدّم الإنس على الجنّ أو تأخّره عنه: ففی کلّ مورد بحسبه من خصوصیّة فی المورد أو فی العمل أو خصوصیّة لکلّ واحد منهما، تقتضی تقدّم واحد أو تأخّره.

التحقیق فی کلمات القرآن الکریم، ج‌12، ص: 293‌ذیل ریشه نوس

و التحقیق‌

أنّ الأصل الواحد: هو الحرکة مع اضطراب.

و أمّا کلمة الناس: فقد سبق فی الإنس أنّ الناس أصله الأناس مهموزا، ثم حذفت همزته تخفیفا بکثرة الاستعمال، و لا سیّما عند استعماله بالألف و اللام، فیکون ثقله أشدّ.

و مبدأ الاشتقاق فی کلّ من الإنسان و الأناس و الناس واحد، و یلاحظ فی کلّ منها معنى التأنّس و هو فی قبال النفور و التوحّش.

و یؤیّد هذا المعنى استعماله فی موارد لا یناسب مفهوم النوس بمعنى الحرکة و الاضطراب، کما سنذکر من الآیات الکریمة.

و أیضا، إنّ الاشتقاقات المرادفة المأخوذة من الانس کالاناس و الإنسان، و قولهم إنّ الإنسان واحد الناس من غیر لفظه: یؤیّد ما ذکرنا من اشتقاقه من الانس. و لیس ممّا بین مشتقّات النوس کلمة مشابهة به معنى.

و یدلّ على ما ذکرناه من کثرة استعمال الکلمة: ذکرها فی القرآن المجید کما فی المعجم، فی 241 موردا.

. ق?الَ إِنِّی ج?اعِلُکَ لِلنّ?اسِ إِم?اماً- 2/ 124. أُنْزِلَ فِیهِ الْقُرْآنُ هُدىً لِلنّ?اسِ- 2/ 185. وَ مِنَ النّ?اسِ مَنْ یَشْرِی نَفْسَهُ ابْتِغ?اءَ مَرْض?اتِ اللّ?هِ- 2/ 207. إِنَّ الَّذِینَ یَکْفُرُونَ .... وَ یَقْتُلُونَ الَّذِینَ یَأْمُرُونَ بِالْقِسْطِ مِنَ النّ?اسِ- 3/ 21. إِنَّ أَوْلَى النّ?اسِ بِإِبْر?اهِیمَ لَلَّذِینَ اتَّبَعُوهُ وَ ه?ذَا النَّبِیُّ- 3/ 68. أَمْ یَحْسُدُونَ النّ?اسَ عَلى? م?ا آت?اهُمُ اللّ?هُ مِنْ فَضْلِهِ- 4/ 54 فانّه لا یناسب کون الامامة لجمع فیهم اضطراب. أو نزول القرآن لهدایتهم مع انّ هدایته للمتّقین. أو شراء النفس لابتغاء المرضاة مع اضطرابهم. أو أمرهم بالقسط و الحقّ. أو کون المتبّعین و النبىّ من المضطربین. أو کونهم ممّن‌آتاهم اللّه من فضله.و أمّا إذا لوحظ فی الکلمة مفهوم الانس: فتوافق جمیع الموارد.

یدخلون(واردشدن وقرارگرفتن در جایی که محیط است)

التحقیق فی کلمات القرآن الکریم؛ ج‌3، ص: 184

فظهر أنّ الأصل الواحد فی هذه المادّة: هو ما یقابل الخروج و هو عبارة عن الورود الى محیط یحویه و یحیطه، کما أنّ الخروج هو البروز عن ذلک المحیط ...،و الفرق بین هذه المادّة و مادّة الولوج و الورود: أنّ الورود هو ضدّ الصدور، أى الصیرورة و الدنوّ منه و الیه، و هذا مقدّم على الدخول- وَ لَمّ?ا وَرَدَ م?اءَ مَدْیَنَ. و الولوج: هو الدخول ملاصقا به و فی جوفه- حَتّ?ى یَلِجَ الْجَمَلُ فِی سَمِّ الْخِی?اطِ...

ثمّ انّ الدخول أعمّ من أن یکون محسوسا مادّیا ... أو معنویّا ....و هذا المفهوم تختلف خصوصیّاته باختلاف استعمال المادّة بالحروف،

فإذا استعملت بحرف- فی: فتدلّ على الأخذ و الشروع فی الدخول کما فی-. ادْخُلُوا فِی أُمَمٍ ...،. یَدْخُلُونَ فِی دِینِ اللّ?هِ ...،. حَتّ?ى یَلِجَ الْجَمَلُ فِی سَمِّ الْخِی?اطِ ...،. فَادْخُلِی فِی عِب?ادِی ...،. ادْخُلُوا فِی السِّلْمِ کَافَّةً.و إذا استعملت بحرف- من: فتدّل على مبدأ الدخول و طریقة کما فی-. ل?ا تَدْخُلُوا مِنْ ب?ابٍ و?احِدٍ ...،. وَ لَمّ?ا دَخَلُوا مِنْ حَیْثُ أَمَرَهُمْ أَبُوهُمْ.و إذا استعملت بحرف الباء: فتدلّ على الإلصاق و الارتباط و التأکید کما فی- أَدْخِلْنِی بِرَحْمَتِکَ، ... وَ قَدْ دَخَلُوا بِالْکُفْرِ، ... دَخَلْتُمْ بِهِنَّ*.

و أمّا إذا أرید التعدیة: فتستعمل بالهمزة أو بالتضعیف، فیقال أدخلته الدار و دخّلته. و الأوّل إذا کان النظر الى جهة صدور الفعل، و الثانی الى جهة الوقوع، و هذا مقتضى اختلاف الهیئة- وَ أَدْخَلْن?اهُ فِی رَحْمَتِن?ا ...، وَ نُدْخِلْکُمْ مُدْخَلًا کَرِیماً، ... رَبَّن?ا وَ أَدْخِلْهُمْ جَنّ?اتِ عَدْنٍ.

و أمّا التدخّل: فهو یدلّ على مطاوعة التفعیل، و تقلب التاء دالا کما فی مدّثّر فیقال فی اسم الفاعل و المفعول و المکان منه: المدّخّل-. لَوْ یَجِدُونَ مَلْجَأً أَوْ مَغ?ار?اتٍ أَوْ مُدَّخَلًا لَوَلَّوْا إِلَیْهِ.

و أمّا الدخل: فالظاهر انّه فی الأصل صفة کحسن بمعنى ما یدخل من الخارج فی شی‌ء و هو فی الأغلب زائد عارض للشی‌ء، من عیب و نقص و زیادة-. تَتَّخِذُونَ أَیْم?انَکُمْ دَخَلًا بَیْنَکُمْ- 16/ 93- فیجعلون أیمانهم و عهودهم أمرا زائدا یفسد برنامج أمورهم المنظورة و نظم معاشهم الدنیوىّ، و لا یبالون النقض و الخلاف بل انّهم یریدون النقض من أوّل ساعة.

فظهر لطف التعبیر بالمادّة و بالصیغ المختلفة فی مواردها.

افواجا(توده­وار-فوج: حصه­ای که اجزایش دارای اشتراکاتی هستند)

التحقیق فی کلمات القرآن الکریم؛ ج‌9، ص: 152

أنّ الأصل الواحد فی المادّة: هو قطیع من شی‌ء یتراءى فیه جریان. و من مصادیقه: جماعة من الناس یسرعون الى جانب و قطیع من المسک تفوح و تنتشر رائحته. و قطیعة من الأرض متّسعة فیما بین مرتفعین، فکأنّها تجرى الى الانحدار.

و الفیج: بمناسبة الیاء، یدلّ على انحدار و سرعة زائدة.

و بینها و بین موادّ- الفوت، فوح، فوخ، فور، فوع، فوغ: اشتقاق اکبر، و هی تشترک فی مفهوم الجریان.

و هذا المعنى هو الفارق بینها و بین- القوم و الجماعة و الطائفة و غیرها.

فالفوج: قطیع یشترک فی حکم أو فی جریان.

. وَ رَأَیْتَ النّ?اسَ یَدْخُلُونَ فِی دِینِ اللّ?هِ أَفْو?اجاً- 110/ 2.... أى جمع متشکّل یجمعهم جریان و برنامج واحد، کالحرکة الى جانب الدین أو....

---

جمع بندی لغات:

نصر:(مطلق یاری رساندن در برابر مخالف)

فتح:(گشودن بن بست­ها)

رویت:(مطلق نظاره کردن)

الناس:(همراهان،جمعیت دارای علقه/از انس به معنیالقرب مع الظهور)

یدخلون:(واردشدن وقرارگرفتن در جایی که محیط است)

افواجا:(توده­وار-فوج: حصه­ای که اجزایش دارای اشتراکاتی هستند)

سبح:( حرکت پایدار)

حمد:(ستودن)

رب:(سوق دادن به سمت کمال ورفع نقائص)

استغفار:(طلب محو اثر)

توابا:(بسیاررجوع کننده-درصورت انتساب به پروردگار:رجوع همراه با تفوق و تسلط)

---

مقدمه:

1- کار لغوی به دو دلیل انجام می­ شود: یا برای ندانستن معنای یک لغت ویا برای تاثیر تحقیق لغوی در تفسیر خاص آن آیه.

2-   ویژگی مقاییس و مفردات مثل فروغ اللغه ­ها بازگرداندن لغات در حد امکان به معنای واحد است.

 

خلاصه برداشت­های لغوی:

تسبیح:

مقاییس

مقاییس ماده سبح را دارای دو اصل معنایی دانسته؛ یکی عبادت و یکی سعی.سپس از اصل معنایی عبادت دو معنا و استعمال صلاه نافله(السبحه) و تنزیه و تبعید خدا از هر بدی(تسبیح) را ذکر می­کند و از اصل معنایی سعی نیز معنای حرکت در آب و بر اسب را ذکر می­کنند.

مفردات

مفردات این ماده را دارای اصل واحد دانسته بمعنای مرور و حرکت سریع در آب و نیز در هوا دانسته و معانی متعدد دیگری را برگرفته از آن دانسته از باب استعاره، برخی از آن معانی عبارت­اند از:

حرکت ستارگان در افلاک، حرکت اسب، سرعت حرکت در عمل و حرکت سریع در عبارت خدا

التحقیق

التحقیق این ماده را نیاورده است.

حمد:

مقاییس

مقاییس اصل واحد در حمد را مفهومی دانسته خلاف ذم و بدی که همان خوبی است و سپس به استعمالات و مشتقات مختلف این ماده پرداخته و معنای مذکور را در آن­ها توضیح داده، مثلا گفته رجل محمود و محمد: وقتی که صفات نیکوی او زیاد باشد.

مفردات

مفردات نیزاصلی واحد برای حمد ذکر کرده و گفته: حمد یعنی ثناگویی کسی به فضیلت­ها و خوبی­ها، نکته مهمی که مفردات به آن اشاره کرده بیان تمایز حمد از کلمات مشابه آن یعنی مدح و شکر است. صاحب مفردات حمد را اخص از مدح دانسته به خاطر اختصاصش به ثناء بر خوبی‌های اختیاری مثل سخاوت بخلاف مدحی که اعم است و آن را اعم از شکر دانسته به خاطر این که شکر مختص جایی است که نعمتی از مشکور به تو رسیده باشد و در مقابل آن به شکر بپردازی ولی حمد اعم است.

التحقیق

التحقیق در نقل از مقاییس اصل معنای ریشه را آورده و استعمالات آن را نیز بازگوکرده و تنها از نقل شعری که بعنوان شاهد لغوی بوده امتناع کرده است. این کتاب در نقل از مفردات نیز مثل مقاییس معنای واحد به اضافه­ی استعمالات و مشتقات و جریان آن معنا در آن­ها را بیان کرده و نیز نکته­ای را که مفردات در تفاوت حمد با مدح و شکر بیان کرده را نیز نقل کرده است.

استغفار:

مقاییس

مقاییس اصل ماده غفر را به معنای ستر و پوشش دانسته و تذکر داده که عمده و معظم این ماده به همین معنا وارد شده و معانی دیگر از آن به صورت شاذ وارد شده است. صاحب این کتاب در ادامه به ذکر معنای مشتقات این ماده و بیان شواهدی برای آن از اشعار عرب پرداخته است.

مفردات

مفردات معنای غفر را پوشاندن چیزی که از پلیدی و آلودگی(دنس و وسخ و لطخ) حفظ می­کند دانسته است و غفران خدا را پوششی در مقابل آتش معنا کرده و سپس آیات متعددی را آورده است.

التحقیق

التحقیق در این لغت از مفردات نقل نکرده ولی از از مقاییس همه چیز را جز شاهد مثال ها و اشعار را آورده است.

توب:

مقاییس

مقاییس اصل ماده توب را به معنای رجوع دانسته است و تاب من ذنبه را معنا کرده به از گناهش برگشت.

مفردات

مفردات نیز توب را توضیح داده به ترک گناه به زیباترین وجه و در ادامه گفته توبه کاملترین وجه عذرخواهی است و در توضیح آن گفته عذرخواهی سه نوع است (لم افعل، فعلت لاجل کذا او فعلت و اسأت و قد أقلعت) که بهترین آن وجه سوم است که توبه نامیده می­شود. سپس به بیان معنای اصطلاحی توبه در شرع پرداخته و آن را چهار جزء دانسته و گفته: توبه ترک گناه، پشیمانی، تصمیم بر ترک و جبران عمل است. سپس به نقل و بیان تعدادی از آیات توبه پرداخته و سپس مشتقاتی مثل تائب و تواب را توضیح داده است.

التحقیق

التحقیق در این ماده از مفردات نقل نکرده و از مقاییس نیز تقریبا همه مطالبش را آورده است.

---

بسم الله الرحمن الرحیم

نَصْر:

مقاییس:

النون و الصاد و الراء أصلٌ صحیح یدلُّ على إتیان خَیرٍ و إیتائه. 

مفردات:

النَّصْرُ و النُّصْرَةُ: العَوْنُ.

و نُصْرَةُ اللّه للعبد ظاهرة، و نُصْرَةُ العبد للّه هو نصرته لعباده، و القیام بحفظ حدوده، و رعایة عهوده، و اعتناق أحکامه، و اجتناب نهیه.

و نُصِرَ أرضُ بنی فلان. أی: مُطِرَ «1»، و ذلک أنَّ المطَرَ هو نصرةُ الأرضِ، و نَصَرْتُ فلاناً: أعطیتُه، إمّا مُسْتعارٌ من نَصْرِ الأرض، أو من العَوْن.

التحقیق:

مقا- نصر: أصل صحیح یدلّ على إتیان خیر و إیتائه. و نصر اللّه المسلمین: آتاهم الظفر على عدوّهم. و انتصر: انتقم، و هو منه. و أمّا الإتیان فالعرب تقول: نصرت بلد کذا، إذا أتیته. و لذلک یسمّى المطر نصرا، و نصرت‌ الأرض فهی منصورة. و النصر: العطاء.

و التحقیق:‌أنّ الأصل الواحد فی المادّة: هو إعانة فی قبال مخالف،

نکته:

در کتاب التحقیق فقط از مقاییس عبارت معانی لغت بدون شاهد مثالهایش آورده شده است ولی معنای این کتاب مورد قبول واقع نشده و شاید ایشان فقط در قبال مخالف بودن را از این کتاب برداشت کرده اند.

 

الْفَتْح:

مقاییس:

الفاء و التاء و الحاء أصلٌ صحیح یدلُّ على خلافِ الإغلاق.

فالفَتْح و الفِتاحة: الحُکْم.

و الفَتح: الماء یَخرُج من عینٍ أو غیرها. و الفَتْح: النَّصر و الإظفار.

و فَواتحُ القُرآنِ: أوائل السُّوَر. و بابٌ فُتُحٌ، أى واسع مفتوح.

مفردات:

الفَتْحُ: إزالة الإغلاق و الإشکال، و ذلک ضربان:

أحدهما: یدرک بالبصر کفتح الباب و نحوه، و کفتح القفل و الغلق و المتاع

و الثانی: یدرک بالبصیرة کفتح الهمّ، و هو إزالة الغمّ، و ذلک ضروب: أحدها: فی الأمور الدّنیویّة کغمّ یفرج، و فقر یزال بإعطاء المال و نحوه، الثانی: فتح المستغلق من العلوم، نحو قولک: فلان فَتَحَ من العلم بابا مغلقا

و فَاتِحَةُ کلّ شی‌ء:

مبدؤه الذی یفتح به ما بعده، و به سمّی فاتحة الکتاب، و قیل: افْتَتَحَ فلان کذا: إذا ابتدأ به، و فَتَحَ علیه کذا: إذا أعلمه و وقّفه علیه

و قیل: فَتْحٌ:واسع.

التحقیق:

مقا- أصل صحیح یدلّ على خلاف الإغلاق، یقال: فتحت الباب و غیره فتحا، ثمّ یحمل على هذا سائر ما فی هذا البناء فالفتح و الفتاحة: الحکم. و اللّ?ه تعالى الفاتح، أى الحاکم. و الفتح: الماء یخرج من عین أو غیرها. و الفتح: النصر و الإظفار. و استفحت استنصرت. و فواتح القرآن: أوائل السور.

مفر- الفتح: إزالة الإغلاق و الإشکال. و ذلک ضربان: أحدهما- یدرک بالبصر، کفتح القفل. و الثانی- یدرک بالبصیرة کفتح الهمّ، و ذلک ضروب:أحدها فی الأمور الدنیویّة کفقر یزال بإعطاء المال. و الثانی- فتح المستغلق من العلوم. و قوله- إنّا فتحنا لک فتحا مبینا- قیل عنى فتح مکّة، و قیل فتح ما یُستغلَق من العلوم و الهدایات الّتى هی ذریعة الى الثواب و المقامات. و فاتحة کلّ شی‌ء:مبدؤه الّذى یفتح به ما بعده، و به سمّى فاتحة الکتاب.

و التحقیق‌

أنّ الأصل الواحد فی المادّة: هو ما یقابل الإغلاق، أى رفع الإغلاق و السدّ و الحجب،

نکته:

در التحقیق از هر دو کتاب مقاییس و مفردات فقط اصل معنای بدون ذکر شاهد مثالهایش مطالبی آورده شده است و از هر دو کتاب مقابل اغلاق و رفع اغلاق برداشت شده است و بر مصادیقی که در کتب لغت ذکر شده تطبیق داده شده است.

 

رَأَیْت:

مقاییس:

الراء و الهمزة و الیاء أصلٌ یدلُّ على نظرٍ و إبصارٍ بعینٍ أو بصیرة. فالرّأْى: ما یراه الإنسانُ فى الأمر، و جمعه لآراء. رأَى فلان الشى‌ءَ‌ وراءهُ، و هو مقلوبٌ. و الرِّئْىُ: ما رأت العینُ مِن حالٍ حسنة. و العرب تقول: رَیْتُهُ فى معنى رأیْته و تراءَى القوم، إذا رأى بعضهم بعضا. و راءى فلانٌ یُرائى. و فَعَل ذلک رِئاءَ النّاس، و هو أن یَفعلَ شیئاً لیراه النّاس. و الرُّوَاء: حُسن المنْظَر. و المِرآة معروفة.

مفردات:

رَأَى: عینه همزة، و لامه یاء، لقولهم: رُؤْیَةٌ،

و الرُّؤْیَةُ: إدراک الْمَرْئِیُّ، و ذلک أضرب بحسب قوى النّفس:و الأوّل: بالحاسّة و ما یجری مجراها،و الثانی: بالوهم و التّخیّل،و الثالث: بالتّفکّر،و الرابع: بالعقل،

و الرَّأْیُ: اعتقاد النّفس أحد النّقیضین عن‌ غلبة الظّنّ،

و الرُّؤْیَا: ما یرى فی المنام،

التحقیق:

مقا- رأى: أصل یدلّ على نظر و ابصار بعین- أو بصیرة. فالرأى ما یراه الإنسان فی الأمر، و جمعه الآراء. رأى فلان الشی‌ء وراءه، و هو مقلوب. و الرأى: ما رأت العین من حال حسنة. و العرب تقول: ریته فی معنى رأیته. و تراءى القوم: إذا رأى بعضهم بعضاً، و رأى فلان یرائى، و فعل ذلک رئاء الناس: و هو أن یفعل شیئا- لیراه الناس. و الرواء: حسن المنظر. و المرآة: معروفة.

مفر- و الرؤیة: ادراک المرئی، و ذلک أضرب بحسب قوى النفس: الأوّل- بالحاسّة و ما یجرى مجریها- انّه یراکم هو و قبیله من حیث لا ترونهم. و الثانی- بالوهم و التخیّل نحو و لو ترى إذا یتوفّى الّذین کفروا. و الثالث بالتفکّر نحو انّى أرى ما لا ترون. و الرابع- بالعقل نحو ما کذب الفؤاد ما رأى.

و التحقیق‌

أنّ الأصل الواحد فی هذه المادّة: هو النظر المطلق بأىّ وسیلة کان،

نکته:

در التحقیق سعی شده معانی اصلی ذکر شده از دو کتاب مقاییس و مفردات آورده شود و در نهایت ایشان معنای نظر مطلق را برداشت کرده اند که ناظر به معانی ذکر شده در این دو کتاب نیز می باشد.

 

اسْتَغْفِرْهُ:

مقاییس:

الغین و الفاء و الراء عُظْمُ بابِه السَّتْر، ثم یشذُّ عنه ما یُذکر.

فالغَفْر: السَّتر. و الغُفْران و الغَفْرُ بمعنًى.

و یقال: غَفِرَ الثَّوبُ، إذا ثارَ زِئبِرُه. و هو من الباب، لأنَّ الزِّئبِر یُغطَّى وجهَ الثَّوب. و المِغْفَر معروف. و الغِفارة: خِرقةٌ یَضَعها المُدَّهِنُ على هامَته. و یقالالغَفِیر: الشَّعر السَّائل فى القفا.

 

مفردات:

الغَفْرُ: إلباس ما یصونه عن الدّنس، و منه قیل:

اغْفِرْ ثوبک فی الوعاء، و اصبغ ثوبک فإنّه أَغْفَرُ للوسخ «1»، و الغُفْرَانُ و الْمَغْفِرَةُ من اللّه هو أن یصون العبد من أن یمسّه العذاب.

التحقیق:

مقا- غفر: عظم بابه الستر، ثمّ یشذّ عنه ما یذکر، فالغفر: الستر.

و التحقیق‌

أنّ الأصل الواحد فی المادّة: هو محو الأثر، و تستعمل فی الذنوب و المعاصی، و مفهوم المحو أعمّ.

نکته:

در این لغت التحقیق فقط از مقاییس معنای اصلی باب را نقل کرده است و در نهایت معانی محو اثر را پذیرفته است و ظاهرا توجهی به معنای مطرح شده در مفردات که الباس مایصونه ... نکرده است.

 

تَوَّاباً:

مقاییس:

التاء و الواو و الباء کلمةٌ واحدةٌ تدلُّ على الرُّجوع.

مفردات:

التَّوْبُ: ترک الذنب على أجمل الوجوه «1»، و هو أبلغ وجوه الاعتذار، فإنّ الاعتذار على ثلاثة أوجه: إمّا أن یقول المعتذر: لم أفعل، أو یقول:فعلت لأجل کذا، أو فعلت و أسأت و قد أقلعت، و لا رابع لذلک، و هذا الأخیر هو التوبة، و التَّوْبَةُ فی الشرع: ترک الذنب لقبحه و الندم على ما فرط منه، و العزیمة على ترک المعاودة، و تدارک ما أمکنه أن یتدارک من الأعمال بالأعمال بالإعادة، فمتى اجتمعت هذه الأربع فقد کملت شرائط التوبة.

و التَّوَّاب: العبد الکثیر التوبة،

التحقیق:

مقا- توب: کلمة واحدة تدلّ على الرجوع.

و التحقیق‌

أنّ الأصل الواحد فی هذه المادّة: هو الرجوع من الذنب و الندم علیه.

نکته:

در التحقیق ذیل این لغت فقط از مقاییس معنای اصلیش ذکر شده و همان معنی را نیز پذیرفته است.

---

---

سوره نصر : تفسیر روح المعانی

مراحل کار:

1.        توضیحات کلی پیرامون سوره

·        روایاتی پیرامون نام سوره

·        مکی و مدنی بودن و روایاتی در این باره

·        تعداد آیات و مراد کلی از سوره

2.       کار لغوی

·        معنای نصر و فتح

·        معنا و متعلق اذا

·        بیان مراد از رأیت ، دین الله ، افواجا

3.       بیان مراد از فتح و نصر با توجه به روایاتی که در مورد شأن نزول نقل شده است

4.       بیان مراد از الناس

5.       بیان مراد از تسبیح و حمد.مراد از تسبیح ممکن است به جهت تعجب از تیسیر امر از ناحیه خداوند باشد

6.       بیان مراد از استغفار.استغفار به جهت ترقی به مراحل بالاتر. استغفار به جهت سهو، یا برای امتش و...هرچقدر معرفت به خدا بیشتر شود معلوم می شود که چقدر از اقامه حق خداوند دور هستیم پس پیامبر ص که معرفتش بیش از همه بود از اینکه نمی توانست حق الله را به معنای واقعی ادا کند استغفار میکند

7.       اشاره به وجه تقدیم تسبیح و حمد بر استغفار

8.       اشاره به انه کان توابا و اینکه چرا از تواب استفاده کرد

 

روش کار:

1.       استفاده و استناد به روایات و نقل های تاریخی

2.       نقل قول های مذهب های دیگر

3.       ابهام محور

---

روح المعانی

مراحل و روش کار روح المعانی:

مقدمه:

-         تعیین نام سوره:

شیوه اش نقل مشهور و نیز نقل از اصحابی چون ابن مسعود است.

-        تعیین مکی و مدنی بودن سوره:

برای تعیین مکی و مدنی بودن از روایاتی که زمان نزول آن را بیان می­کنند استفاده می­کند و دلیل قول مخالف را نیز نقد می­کند.

  مثل:  "فقد أخرج الترمذی فی مسنده و البیهقی من حدیث موسى بن عبیدة و عبد اللّه بن دینار و صدقة بن بشار عن ابن عمر رضی اللّه تعالى عنهما أنه قال: هذه السورة نزلت على رسول اللّه صلّى اللّه علیه و سلم أوسط أیام التشریق بمنى.../‏ لکن قال الحافظ ابن رجب بعد أن أخرجه عن الأولین إن إسناده ضعیف جدا، و موسى بن عبیدة قال أحمدُ: لا تحل الروایة عنه‏(موسی بن عبیده)

-        بیان تعداد آیات 

-        ارائه نگاه کلی به سوره و بیان ارتباط آن با سوره پیشین.

بررسی احتمالات ادبی:

مثل: إِذا منصوب بسبح و الفاء غیر مانعة على ما علیه الجمهور فی مثل ذلک‏

بیان نکات تفسیری:

-        از روایات و قول اصحاب استفاده می­کند مثل:و ذکر النقاش عن ابن عباس أن النصر هو صلح الحدیبیة

-        این تفسیر ضمن بررسی نکات تفسیری وجوه مختلف ادبی را با آن معنا تطبیق می­دهد.

            مثل: و الأولى أن یحمل النصر على ما کان مع الفتح المذکور فإن کانت السورة الکریمة نازلة قبل ذلک فالأمر ظاهر و إذا کانت نازلة بعده فقال الماتریدی                    فی التأویلات: إن إِذا بمعنى إذ التی للماضی‏.

-        تفسیر شیوه سوال محور دارد.

نکات تفسیری و مستند آن­ها:

نکات تفسیری آیه 1:

1-   نصر در آیه اول به معنای پشتیبانی است یا حفظ؟

توضیح: نصر متعدی به "علی بمعنای کمک و پشتیبانی است و نصر متعدی به "من بمعنای حفظ است؛ اگر معنای اول را بگیریم فتح بمعنای خودش است و اگر معنای دوم را بگیریم فتح متضمن معنای نصرِ متعدی به علی(معنای اول) خواهد بود که در این صورت آیه مشتمل هردو مفهوم نصر(حفظ و یاری) خواهد بود.

احتمال اول (نصربمعنای پشتیبانی) ارجح است.

مستند:   بدلیل مناسبت این معنا با کلمه بعدی آن یعنی فتح.

2-   مراد از نصر کدام نصرت خداست؟

طبق قولی مراد فتح مکه است و طبق قول دیگر مراد نصرت خدا در صلح حدیبیه است و اولی قول اول است. قول ضعیفی هم آمده که مراد جنس نصر وفتحی است که به رسول و بر مومنین میرسد.

3-   اذا بمعنای ماضی است یا مستقبل؟

به هردو معنی قابل حمل است، این مسأله با زمان نزول سوره مرتبط است که درزمان فتح مکه، بعد فتح مکه و یا قبل از آن باشد؛ اذا هم بمعنای ماضی میتواند باشد که نظایر آن در قرآن فراوان است وهم میتواند بمعنای مستقبل باشد (که بیشترین استعمال اذا هم به همین معناست).

4-    اگر اذا بمعنای مستقبل باشد (که بیشترین استعمال اذا هم به همین معناست) و سوره هم بعد از فتح مکه نازل شده باشد چگونه باید سوره را معنا کرد؟

-        یک وجه این است که چیزی از فتح را به اعتبار آنچه معنای فتح بر آن دلالت میکند (یعنی مدلول فتح)مستقبل و مترقب پنداشت اگرچه خود فتح محقق شده                بود.

-        استقبال به اعتبار مجموع مدخول اذا که کل سوره است باشد که قسمتی از آن که فتح باشد گذشته ولی قسمتی از آن باقی است و آن رویت دخول ناس              در دین است ولو به اعتبار آخرین نفر مگر این که سوره بعد از دخول آخرین نفر نازل شده باشد.

نکات تفسیری آیه 2:

 

... ادامه متن به زودی بارگذاری خواهد شد...

---

بسم الله الرحمن الرحیم

روح المعانی:

مراحل و روش تفسیر: 

1. ابتدا ایشان مشخصات کلی سوره شامل نام سوره و وجه نامگذاری آن به همراه شان نزول و روایات مطرح شده در باب این سوره را بیان میکنند.
2.  در ادامه ایشان به بررسی لغوی و ادبیاتی آیات پرداخته و در کنار آن به دنبال رسیدن به معنای دقیق آیات از این طریق است.
3.  در تفسیر آیات ایشان برای رسیدن به مطلوب از اقوال دیگر مفسرین و نیز روایات نازله در مورد هر آیه بهره میبرد.

نکات برداشتی:

• إِذا جاءَ نَصْرُ اللَّهِ أی إعانته تعالى و إظهاره إیاک على عدوک و هذا معنى النصر المعدى بعلى، و فسر به لأنه أوفق بقوله تعالى وَ الْفَتْحُ و جوز أن یراد به المعدى بمن و معناه الحفظ و الفتح یتضمن النصر بالمعنى الأول فحینئذ یکون الکلام مشتملا على إفادة النصرین و الأول هو الظاهر.
•  قال القاضی: مجاز، و الظاهر أن الخطاب فی رَأَیْتَ للنبیّ علیه الصلاة و السلام و الرؤیة بصریة أو علمیة متعدیة لمفعولین، و النَّاسَ العرب و دِینِ اللَّهِ ملة الإسلام التی لا دین له تعالى یضاف إلیه غیرها...
•  جوز أن تکون الباء للاستعانة و الحمد مضاف إلى الفاعل أی سبحانه بما حمد سبحانه به نفسه. قال ابن رجب: إذ لیس کل تسبیح بمحمود، فتسبیح المعتزلة یقتضی تعطیل کثیر من الصفات و قد کان بشر المریسی یقول: سبحان ربی الأسفل تعالى اللّه عن ذلک علوا کبیرا. و الظاهر الملابسة و جوز أن یکون التسبیح مجازا عن التعجب بعلاقة السببیة فإن من رأى أمرا عجیبا قال: سبحان اللّه، أی فتعجب لتیسیر اللّه تعالى ما لم یخطر ببالک و بال أحد من أن یغلب أحد على أهل الحرم، و أحمده تعالى على صنعه و هذا التعجب تعجب متأمل شاکر یصح أن یؤمر به
•  استغفاره صلّى اللّه علیه و سلم قیل لأنه کان دائما فی الترقی فإذا ترقى إلى مرتبة استغفر لما قبلها. و قیل مما هو فی نظره الشریف خلاف الأولى بمنصبه المنیف. و قیل: عما کان من سهو و لو قیل النبوة و قیل لتعلیم أمته صلّى اللّه علیه و سلم، و قیل هو استغفار لأمته علیه الصلاة و السلام أی و استغفره لأمتک و جوز بعضهم کون الخطاب فی رَأَیْتَ عاما و قال: هاهنا یجوز حینئذ أن یکون الأمر بالاستغفار لمن سواه علیه الصلاة و السلام و إدخاله صلّى اللّه علیه و سلم فی الأمر تغلیب و هذا خلاف الظاهر جدا،
•  أنت تعلم أن کل أحد مقصر عن القیام بحقوق اللّه تعالى کما ینبغی و أدائها على الوجه اللائق بجلاله جل جلاله و عظمته سبحانه و إنما یؤدیها على قدر ما یعرف، و العارف یعرف أن قدر اللّه عز و جل أعلى و أجلّ من ذلک فهو یستحی من عمله و یرى أنه مقصر، و کلما کان الشخص باللّه تعالى أعرف کان له سبحانه أخوف و برؤیة تقصیره أبصر
•  المشهور أن ذلک للدلالة على مشارفة تمام أمر الدعوة و تکامل أمر الدین و الکلام و إن کان مشتملا على التعلیق
•  و تقدیم التسبیح ثم الحمد على الاستغفار قیل على طریقة النزول من الخالق إلى الخلق کما قیل: ما رأیت شیئا إلا و رأیت اللّه تعالى قبله لأن جمیع الأشیاء مرایا لتجلیه جل جلاله و ذلک لأن فی التسبیح و الحمد توجها بالذات لجلال الخالق و کماله، و فی الاستغفار توجها بالذات لحال العبد و تقصیراته و یجوز أن یکون تأخیر الاستغفار عنهما لما أشرنا إلیه فی مشروعیة تعقیب العبادة بالاستغفار و قیل فی تقدیمها علیه تعلیم أدب الدعاء و هو أن لا یسأل فجأة من غیر تقدیم الثناء على المسئول منه.
• إِنَّهُ کانَ تَوَّاباً أی منذ خلق المکلفین أی مبالغا فی قبول توبتهم فلیکن المستغفر التائب متوقعا للقبول فالجملة فی موضع التعلیل لما قبلها، و اختیار تَوَّاباً على غفارا مع أنه الذی یستدعیه استغفره ظاهرا للتنبیه کما قال بعض الأجلّة على أن الاستغفار إنما ینفع إذا کان مع التوبة.

---

نکات غیر تفسیری

1.     اشاره­ای به وجه نام گذاری سوره می کند.(در التحریر و التنویرمی گوید گذشتگان نامش را اذا جاء نصرالله می گفتند.ولی در مصاحف نصر ، فتح ، تودیع نام گرفته. روح المعانی فقط اشاره به نام اذاجاء و تودیع دارد.روح المعانی قرن13-التحریرقرن14 ).س: نامهای سور با چه فرآیندی شکل گرفته وآیا اهمیت تفسیری دارد یا خیر؟

2.     اشاره می کند به مدنی بودن یا مکی بودن آیات(می گوید بنابر تعریف صحیح تر از مدنی این سوره مدنی است.).یک شاهد می آورد برای مدنی بودن و اینکه: ابن عباس گفته آخرین سوره ای است که یکجا نازل شده و اشاره دارد بر از بین رفتن کامل بت پرستی و ظهور دین.) س: تعاریف کدامند؟مکی یا مدنی بودن چه قرائنی برای فهم و برداشت ایجاد می کند؟

3.        بحثی می کند در زمان نزول آیه که آیا در حجه الوداع بوده یا بعد از فتح خیبر.و بنظر استفاده­اش برای مدنی یا مکی بودن است.

4.        اشاره می کند به اینکه گفته شده این سوره یک چهارم قرآن است. ولی می گوید وجهی نیافته برایش.

 

 

نکات تفسیری

تفسیر روح المعانی-سوره نصر

معنای نصرالله

وجه 1:متعدی با علی: اعانه ویاری رساند وغلبه دادن بر دشمن

وجه2:اگر متعدی با من بشود به معنی حفظ است. وفتح متضمن معنای نصر به معنی اعانه هست. در این صورت دو نصر در کلام خواهد بود. یکی حفظ و دیگری اعانته بر پیروزی

لکن ظاهر این است که معنی اول باشد.

مراد از النصر:

کمک­هایی است که در فتح مکه و غلبه بر قریش به پیامبر شده است.(اینکه مراد صلح حدیبیه یا قضیه یمن باشد را نمی پذیرد)

مراد از فتح:

فتح مکه است. بنابراین نصر را هم حمل می کنیم بر یاری هایی که در فتح مکه به پیامبر شده است.

نکته غیر تفسیری:

 اگر سوره قبل از فتح مکه نازل شده باشد بنابراین اذا ظرف مستقبل است و متعلق به فسبح و متضمن معنای اعلام. واگر بعد از فتح مکه باشد در متعلق اذا اقوال مختلف است.1-اذا ظرف ماضی است و متعلق به مقدر2-اذا ظرف مستقبل است ومعنای استقبالی که باید در این صورت درست کنیم این است که 1- ...2-...3- اینکه مراد از نصر وفتح جنس ایندو باشد بنابراین شامل نصرو فتح مکه و سایر نصرها وفتح­ها می شود بنابراین اذا معنای استقبالی هم پیدا می کند)

 

معنای الناس و دین الله

و النَّاسَ العرب و دِینِ اللَّهِ ملة الإسلام التی لا دین له تعالى یضاف إلیه غیرها

معنای افواجا و دخول فوج فوج مردم

و الأفواج جمع فوج و هو على ما قال الراغب: الجماعة المارة المسرعة و یراد به مطلق الجماعة.

و المراد بدخول الناس فی دینه تعالى أفواجا أی جماعات کثیرة إسلامهم من غیر قتال و قد کان ذلک بین فتح مکة و موته علیه الصلاة و السلام، و کانوا قبل الفتح یدخلون فیه واحدا واحدا و اثنین اثنین‏

مخاطب در و رایت الناس و معنای رویت

 و الظاهر أن الخطاب فی رَأَیْتَ للنبیّ علیه الصلاة و السلام و الرؤیة بصریة أو علمیة متعدیة لمفعولین...

  ?  (. و قال عصام الدین: یحتمل أن یکون الخطاب فی رَأَیْتَ النَّاسَ عاما لکل مؤمن ثم قال: و ما یختلج فی القلب أن المناسب بقوله تعالى یَدْخُلُونَ فِی دِینِ اللَّهِ أَفْواجاً أن یحمل قوله سبحانه وَ الْفَتْحُ على فتح باب الدین علیهم انتهى. و کلا الأمرین کما ترى.) ایشان نمی پذیرد مخاطب هر مومنی باشد.گویا خلاف ظاهراست.

مراد از تسبیح و معنای فسبح بحمد ربک

مراد از تسبیح، تنزیه است نه تلفظ به سبحان الله/و مراد از فسبح بحمد ربک این که خدارا از آنچه مبرا است منزه کنی و برآنچه شایسته اوست ثنا گویی. و اینکه ایندو را باهم آورده بخاطر بزرگی نعمتی است که به پیامبر داده شده است. در این صورت باء برای ملابسه است.( و المعنى على الجمع بین تسبیحه تعالى و هو تنزیهه سبحانه عما لا یلیق به عز و جل من النقائص و تحمیده و هو إثبات ما یلیق به تعالى من المحامد له لعظم ما أنعم سبحانه به علیه علیه الصلاة و السلام)

  ?   اقوال دیگر

  ?تسبیح برای تنزیه از عاجز بودن خدادر تاخیر انداختن فتح مکه است و حمد برای اینکه آنرا تاخیر انداخته است. چراکه زمان هر امری به اقتضای حکمت خداست.(و قیل: أی نزهه تعالى عن العجز فی تأخیر ظهور الفتح و أحمده على التأخیر، وصفه تعالى بأن توقیت الأمور من عنده لیس إلا لحمکة لا یعرفها إلّا هو عز و جل و هو کما ترى‏)

    ?تسبیح بحمد یعنی تنزیه خداوند با آنچه خودش خودش را حمد کرده است. زیرا هر تسبیحی ممدوح نیست.باء برای استعانت است.(و جوز أن تکون الباء للاستعانة و الحمد مضاف إلى الفاعل أی سبحانه بما حمد سبحانه به نفسه. قال ابن رجب: إذ لیس کل تسبیح بمحمود، فتسبیح المعتزلة یقتضی تعطیل کثیر من الصفات و قد کان بشر المریسی یقول: سبحان ربی الأسفل تعالى اللّه عن ذلک علوا کبیرا. و الظاهر الملابسة

  ?تسبیح مجاز باشد از تعجب. به علاقه سببیت. و امر به تسبیح هم در صیغه تعجب به معنی امر نیست.پس یعنی از این فتح که به ذهن هیچ کس خطور نمی کند متعجب خواهی شد.

( و جوز أن یکون التسبیح مجازا عن التعجب بعلاقة السببیة فإن من رأى أمرا عجیبا قال: سبحان اللّه، أی فتعجب لتیسیر اللّه تعالى ما لم یخطر ببالک و بال أحد من أن یغلب أحد على أهل الحرم، و أحمده تعالى على صنعه و هذا التعجب تعجب متأمل شاکر یصح أن یؤمر به و لیس الأمر بمعنى الخبر بأن هذه القصة من شأنها أن یتعجب منها کما زعم ابن المنیر. و التعلیل بأن الأمر فی صیغة التعجب لیس أمرا ، بین السقوط. )

نعم هذا الوجه لیس بشی‏ء و الأخبار دالة على أن ذلک أمر له صلّى اللّه علیه و سلم بالاستعداد للتوجه إلى ربه تعالى و الاستعداد للقائه بعد ما أکمل دینه و أدى ما علیه من البلاغ. و أیضا ما ذکرناه من الآثار آنفا لا یساعد علیه.

  ?مراد از تسبیح صلاه است( و قیل:المراد بالتسبیح الصلاة لاشتمالها علیه ... و على کل لیس فیها دلیل على أن المراد بالتسبیح الصلاة و الأخبار أیضا تساعد على خلافه‏)

مراد از واستغفره و استغفار پیامبر

همه افراد از ادائ حق اطاعت خداوند آنطور که شایسته مقام­اش است قاصرند و هرقدر معرفت انسانها بیشتر شود به این قصورش بیشتر پی می برد.و عبادت پیامبر هرچند فوق بندگان است ولی چون نظر به عظمت پروردگار می کند ناچیز می پندارد و به استغفار روی می آورد.( و أنت تعلم أن کل أحد مقصر عن القیام بحقوق اللّه تعالى کما ینبغی و أدائها على الوجه اللائق بجلاله جل جلاله و عظمته سبحانه و إنما یؤدیها على قدر ما یعرف، و العارف یعرف أن قدر اللّه عز و جل أعلى و أجلّ من ذلک فهو یستحی من عمله و یرى أنه مقصر، و کلما کان الشخص باللّه تعالى أعرف کان له سبحانه أخوف و برؤیة تقصیره أبصر فیمکن أن یکون استغفاره علیه الصلاة و السلام لما یعرف من عظیم جلال اللّه تعالى و عظمته سبحانه فیرى أن عبادته و إن کانت أجل من عبادة جمیع العابدین دون ما یلیق بذلک الجلال و تلک العظمة التی هی وراء ما یخطر بالبال فیستحیی و یهرع إلى الاستغفار. )

اقوال:

  ?قیل لأنه کان دائما فی الترقی فإذا ترقى إلى مرتبة استغفر لما قبلها.

  ?   و قیل مما هو فی نظره الشریف خلاف الأولى بمنصبه المنیف.

  ?   و قیل: عما کان من سهو و لو قیل النبوة

  ?و قیل لتعلیم أمته صلّى اللّه علیه و سلم،

  ?و قیل هو استغفار لأمته علیه الصلاة و السلام أی و استغفره لأمتک و جوز بعضهم کون الخطاب فی رَأَیْتَ عاما و قال: هاهنا یجوز حینئذ أن یکون الأمر بالاستغفار لمن سواه علیه الصلاة و السلام و إدخاله صلّى اللّه علیه و سلم فی الأمر تغلیب و هذا خلاف الظاهر جدا،

علت امر پیامبر به استغفار

و المشهور أن ذلک للدلالة على مشارفة تمام أمر الدعوة و تکامل أمر الدین و الکلام

علت تقدم تسبیح و حمد بر استغفار

تسبیح و حمد توجه به ذات خالق است و استغفار توجه به ذات عبد و تقصیراتش/از باب تعلیم ادب دعاست.

( ففی الأمر بالاستغفار .... و إن کان مشتملا على التعلیق و تقدیم التسبیح ثم الحمد على الاستغفار

  ?   قیل على طریقة النزول من الخالق إلى الخلق کما قیل: ما رأیت شیئا إلا و رأیت اللّه تعالى قبله لأن جمیع الأشیاء مرایا لتجلیه جل جلاله و ذلک لأن فی التسبیح و الحمد توجها بالذات لجلال الخالق و کماله، و فی الاستغفار توجها بالذات لحال العبد و تقصیراته و یجوز أن یکون تأخیر الاستغفار عنهما لما أشرنا إلیه فی مشروعیة تعقیب العبادة بالاستغفار

  ?   و قیل فی تقدیمها علیه تعلیم أدب الدعاء و هو أن لا یسأل فجأة من غیر تقدیم الثناء على المسئول منه.)

مراد از کان و توابا در انه کان توابا

إِنَّهُ کانَ تَوَّاباً أی منذ خلق المکلفین أی مبالغا فی قبول توبتهم فلیکن المستغفر التائب متوقعا للقبول فالجملة فی موضع التعلیل لما قبلها

چرا گفته توابا و نگفته غفارا- با اینکه بنظر مناسب استغفار، صفت غفار است

  ?   چون استغفار زمانی نافع است که با توبه همراه باشد(استغفار اگر به تنهایی ذکر شود طلب مغفرت مقرون به توبه است و اگر همراه توبه بیاید فقط طلب مغفرت است-وجه دیگر: استغفار به تنهایی طلب حفظ شدن از شر گناه گذشته و پشیمانی برآن و طلب حفظ شدن از شر آینده با عزم بر ریشه کنی آن است ولی مقرون به توبه به معنی اول است که اگر با ندم همراه باشد صرف دعاست.)

  ?   و قال بعض الأفاضل إن فی الآیة احتباکا و الأصل" و استغفره إنه کان غفارا و تب إلیه إنه کان توابا" و أیّد بما قدمناه من حدیث الإمام أحمد و مسلم عن عائشة رضی اللّه تعالى عنها

 

 

---

سوره نصر درتفسیرالتحریروالتنویر

سه مرحله کاری دراین تفسیر استفاده میشود:

1.مشخصات سوره

که دراین مرحله به:

 -چرایی اسم سوره: سمیت هذه السورة فی کلام السلف و سمیت فی المصاحف و فی معظم التفاسیر

-مکی ومدنی بودن: هی مدنیة بالاتفاق

-ترتیب نزول: عن ابن عباس أنها آخر سورة نزلت من القرآن فتکون على قوله السورة المائة و أربع عشرة نزلت بعد سورة براءة و لم تنزل بعدها سورة أخرى

-تعدادآیات: عدد آیاتها ثلاث

-شان نزول

-ودربعضی سور باتوجه به جایگاهشان بحث هایی داردمثل جزء قرآن بودن و....

 

2.اغراض

دراین مرحله بیشترمحتوای سوره رابیان میکند.

الوعد بنصر کامل من عند اللّه أو بفتح مکة

 و البشارة بدخول خلائق کثیرة فی الإسلام بفتح و بدونه

وعده بأن اللّه غفر له مغفرة تامة لا مؤاخذة علیه بعدها

 

3.تفسیر

 

إِذا اسم زمان مبهم یتعین مقداره بمضمون جملة یضاف إلیها هو. ف إِذا اسم زمان مطلق، فقد یستعمل للزمن المستقبل غالبا. و لذلک یضمّن معنى الشرط غالبا، و یکون الفعل الذی تضاف إلیه بصیغة الماضی غالبا لإفادة التحقق، و قد یکون مضارعا کقوله تعالى: وَ هُوَ عَلى‏ جَمْعِهِمْ إِذا یَشاءُ قَدِیرٌ [الشورى: 29].

و یستعمل فی الزمن الماضی و حینئذ یتعین أن تقع الجملة بعده بصیغة الماضی، و لا تضمن إِذا معنى الشرط حینئذ و إنما هی لمجرد الإخبار دون قصد تعلیق نحو: وَ إِذا رَأَوْا تِجارَةً أَوْ لَهْواً انْفَضُّوا إِلَیْها [الجمعة: 11].                       

 و إِذا هنا مضمنة الشرط لا محالة لوجود الفاء فی قوله: فَسَبِّحْ بِحَمْدِ رَبِّکَ و قضیة الاستقبال و عدمه تقدمت.

و النصر: الإعانة على العدوّ. و نصر اللّه یعقبه التغلب على العدو. و الْفَتْحُ:

فإضافة نَصْرُ إلى اللَّهِ تشعر بتعظیم هذا النصر و أنه نصر عزیز خارق للعادة اعتنى اللّه بإیجاد أسبابه و لم تجر على متعارف تولد الحوادث عن أمثالها.

و جاءَ مستعمل فی معنى: حصل و تحقق مجازا.

و التعریف فی «الفتح» للعهد و قد وعد اللّه رسوله صلى اللّه علیه و سلم به غیر مرة من ذلک

 

فَسَبِّحْ بِحَمْدِ رَبِّکَ على الشرط الماضی مرادا به التذکیر بأنه حصل، أی إذا تحقق ما وعدناک به من النصر و الفتح و عموم الإسلام بلاد العرب

علمت علم الیقین أن الناس یدخلون فی دین اللّه أفواجا

و دِینِ اللَّهِ هو الإسلام لقوله تعالى: إِنَّ الدِّینَ عِنْدَ اللَّهِ الْإِسْلامُ [آل عمران: 19]

. و النَّاسَ: اسم جمع یدل على جماعة من الآدمیین

و الأفواج: جمع فوج و هو الجماعة الکثیرة

 جملة: فَسَبِّحْ بِحَمْدِ رَبِّکَ جواب إِذا باعتبار ما تضمنته من معنى الشرط، و فعل فَسَبِّحْ هو العامل فی إِذا النصب على الظرفیة،

 و الفاء رابطة للجواب لأنه فعل إنشاء

و عطف الأمر باستغفار اللّه تعالى على الأمر بالتسبیح مع الحمد یقتضی أنه من حیّز جواب إِذا، و أنه استغفار یحصل مع الحمد مثل ما قرر فی فَسَبِّحْ بِحَمْدِ رَبِّکَ فیدل على أنه استغفار خاص لأن الاستغفار الذی یعم طلب غفران التقصیر و نحوه مأمور به من قبل و هو من شأن النبی‏ء صلى اللّه علیه و سلم فقد

فکان تعلیق الأمر بالتسبیح و بالاستغفار على حصول النصر و الفتح إیماء إلى تسبیح و استغفار یحصل بهما تقرب لم ینو من قبل

 

و تقدیم التسبیح و الحمد على الاستغفار لأن التسبیح راجع إلى وصف اللّه تعالى بالتنزه عن النقص و هو یجمع صفات السلب،

 و مقتضى الظاهر أن یقول: فسبح بحمده، لتقدم اسم الجلالة فی قوله: إِذا جاءَ نَصْرُ اللَّهِ فعدل عن الضمیر إلى الاسم الظاهر و هو رَبِّکَ لما فی صفة (رب) و إضافتها إلى ضمیر المخاطب من الإیماء إلى أن من حکمة ذلک النصر و الفتح و دخول الناس فی الإسلام نعمة أنعم اللّه بها علیه إذا حصل هذا الخیر الجلیل بواسطته فذلک تکریم له و عنایة به و هو شأن تلطف الرب بالمربوب، لأن معناه السیادة المرفوقة بالرفق و الإبلاغ إلى الکمال.

و حیث کان توکید ب (إنّ) هنا غیر مقصود به ردّ إنکار و لا إزالة تردد إذ لا یفرضان فی جانب المخاطب صلى اللّه علیه و سلم، فقد تمحض (إنّ) لإفادة الاهتمام بالخبر بتأکیده. و قد تقرر أن من شأن (إنّ) إذا جاءت على هذا الوجه أن تغنی غناء فاء الترتیب و التسبب و تفید التعلیل و ربط الکلام بما قبله کما تفیده الفاء، و قد تقدم غیر مرة، منها عند قوله تعالى: إِنَّکَ أَنْتَ الْعَلِیمُ الْحَکِیمُ فی سورة البقرة [32]، فالمعنى: هو شدید القبول لتوبة عباده کثیر قبوله إیاها.

و إذ قد کان الکلام تذییلا و تعلیلا للکلام السابق تعین أن حذف متعلق تَوَّاباً یقدر بنحو: على التائبین. و هذا المقدر مراد به العموم، و هو عموم مخصوص بالمشیئة تخصصه أدلة وصف الربوبیة، و لما ذکر دلیل العموم عقب أمره بالاستغفار أفاد أنه إذا استغفره غفر له دلالة تقتضیها مستتبعات التراکیب، فأفادت هذه الجملة تعلیل الأمر بالاستغفار لأن الاستغفار طلب لغفر، فالطالب یترقب إجابة طلبه، و أما ما فی الجملة من الأمر بالتسبیح                       

 و الحمد فلا یحتاج إلى تعلیل لأنهما إنشاء تنزیه و ثناء على اللّه.

و من وراء ذلک أفادت الجملة إشارة إلى وعد بحسن القبول عند اللّه تعالى حینما یقدم على العالم القدسی، و هذا معنى کنائی لأن من عرف بکثرة قبول توبة التائبین شأنه أن یکرم وفادة الوافدین الذین سعوا جهودهم فی مرضاته بمنتهى الاستطاعة، أو هو مجاز بعلاقة اللزوم العرفی لأن منتهى ما یخافه الأحبة عند اللقاء مرارة العتاب، فالإخبار بأنه توّاب اقتضى أنه لا یخاف عتابا.

فهذه الجملة بمدلولها الصریح و مدلولها الکنائی أو المجازی و مستتبعاتها تعلیل لما تضمنته الجملة التی قبلها من معنى صریح أو کنائی یناسبه التعلیل بالتسبیح و الحمد باعتبارهما تمهیدا للأمر بالاستغفار کما تقدم آنفا لا یحتاجان إلى التعلیل، أو یغنی تعلیل الممهد له بهما عن تعلیلهما و لکنهما باعتبار کونهما رمزا إلى مداناة وفاة رسول اللّه صلى اللّه علیه و سلم یکون ما فی قوله: إِنَّهُ کانَ تَوَّاباً من الوعد بحسن القبول تعلیلا لمدلولهما الکنائی، و أما الأمر بالاستغفار فمناسبة التعلیل له بقوله: إِنَّهُ کانَ تَوَّاباً ناهضة باعتبار کلتا دلالتیه الصریحة و الکنائیّة، أی إنه متقبل استغفارک و متقبلک بأحسن قبول، شأن من عهد من الصفح و التکرم.

و فعل کانَ هنا مستعمل فی لازم معنى الاتصاف بالوصف فی الزمن الماضی

و مقتضى الظاهر أن یقال: إنه کان غفّارا، کما فی آیة: فَقُلْتُ اسْتَغْفِرُوا رَبَّکُمْ إِنَّهُ کانَ غَفَّاراً [نوح: 10] فیجرى الوصف على ما یناسب قوله: وَ اسْتَغْفِرْهُ، فعدل عن ذلک تلطفا مع النبی‏ء صلى اللّه علیه و سلم بأنّ أمره بالاستغفار لیس مقتضیا إثبات ذنب له لما علمت آنفا من أن وصف (تواب) جاء من تاب علیه الذی یستعمل بمعنى وفقه للتوبة إیماء إلى أن أمره بالاستغفار إرشاد إلى مقام التأدب مع اللّه تعالى، فإنه لا یسأل عما یفعل بعباده، لولا تفضله بما بیّن لهم من مراده، و لأن وصف (توّاب) أشد ملاءمة لإقامة الفاصلة مع فاصلة أَفْواجاً لأن حرف الجیم و حرف الباء کلیهما حرف من الحروف الموصوفة بالشدة، بخلاف حرف الراء فهو من الحروف التی صفتها بین الشدة و الرّخوة.

                     

 

---