مقدمه:

1- کار لغوی به دو دلیل انجام می­ شود: یا برای ندانستن معنای یک لغت ویا برای تاثیر تحقیق لغوی در تفسیر خاص آن آیه.

2-   ویژگی مقاییس و مفردات مثل فروغ اللغه ­ها بازگرداندن لغات در حد امکان به معنای واحد است.

خلاصه برداشت­های لغوی:

تسبیح:

مقاییس

مقاییس ماده سبح را دارای دو اصل معنایی دانسته؛ یکی عبادت و یکی سعی.سپس از اصل معنایی عبادت دو معنا و استعمال صلاه نافله(السبحه) و تنزیه و تبعید خدا از هر بدی(تسبیح) را ذکر می­کند و از اصل معنایی سعی نیز معنای حرکت در آب و بر اسب را ذکر می­کنند.

مفردات

مفردات این ماده را دارای اصل واحد دانسته بمعنای مرور و حرکت سریع در آب و نیز در هوا دانسته و معانی متعدد دیگری را برگرفته از آن دانسته از باب استعاره، برخی از آن معانی عبارت­اند از:

حرکت ستارگان در افلاک، حرکت اسب، سرعت حرکت در عمل و حرکت سریع در عبارت خدا

التحقیق

التحقیق این ماده را نیاورده است.

حمد:

مقاییس

مقاییس اصل واحد در حمد را مفهومی دانسته خلاف ذم و بدی که همان خوبی است و سپس به استعمالات و مشتقات مختلف این ماده پرداخته و معنای مذکور را در آن­ها توضیح داده، مثلا گفته رجل محمود و محمد: وقتی که صفات نیکوی او زیاد باشد.

مفردات

مفردات نیزاصلی واحد برای حمد ذکر کرده و گفته: حمد یعنی ثناگویی کسی به فضیلت­ها و خوبی­ها، نکته مهمی که مفردات به آن اشاره کرده بیان تمایز حمد از کلمات مشابه آن یعنی مدح و شکر است. صاحب مفردات حمد را اخص از مدح دانسته به خاطر اختصاصش به ثناء بر خوبی‌های اختیاری مثل سخاوت بخلاف مدحی که اعم است و آن را اعم از شکر دانسته به خاطر این که شکر مختص جایی است که نعمتی از مشکور به تو رسیده باشد و در مقابل آن به شکر بپردازی ولی حمد اعم است.

التحقیق

التحقیق در نقل از مقاییس اصل معنای ریشه را آورده و استعمالات آن را نیز بازگوکرده و تنها از نقل شعری که بعنوان شاهد لغوی بوده امتناع کرده است. این کتاب در نقل از مفردات نیز مثل مقاییس معنای واحد به اضافه­ی استعمالات و مشتقات و جریان آن معنا در آن­ها را بیان کرده و نیز نکته­ای را که مفردات در تفاوت حمد با مدح و شکر بیان کرده را نیز نقل کرده است.

استغفار:

مقاییس

مقاییس اصل ماده غفر را به معنای ستر و پوشش دانسته و تذکر داده که عمده و معظم این ماده به همین معنا وارد شده و معانی دیگر از آن به صورت شاذ وارد شده است. صاحب این کتاب در ادامه به ذکر معنای مشتقات این ماده و بیان شواهدی برای آن از اشعار عرب پرداخته است.

مفردات

مفردات معنای غفر را پوشاندن چیزی که از پلیدی و آلودگی(دنس و وسخ و لطخ) حفظ می­کند دانسته است و غفران خدا را پوششی در مقابل آتش معنا کرده و سپس آیات متعددی را آورده است.

التحقیق

التحقیق در این لغت از مفردات نقل نکرده ولی از از مقاییس همه چیز را جز شاهد مثال ها و اشعار را آورده است.

توب:

مقاییس

مقاییس اصل ماده توب را به معنای رجوع دانسته است و تاب من ذنبه را معنا کرده به از گناهش برگشت.

مفردات

مفردات نیز توب را توضیح داده به ترک گناه به زیباترین وجه و در ادامه گفته توبه کاملترین وجه عذرخواهی است و در توضیح آن گفته عذرخواهی سه نوع است (لم افعل، فعلت لاجل کذا او فعلت و اسأت و قد أقلعت) که بهترین آن وجه سوم است که توبه نامیده می­شود. سپس به بیان معنای اصطلاحی توبه در شرع پرداخته و آن را چهار جزء دانسته و گفته: توبه ترک گناه، پشیمانی، تصمیم بر ترک و جبران عمل است. سپس به نقل و بیان تعدادی از آیات توبه پرداخته و سپس مشتقاتی مثل تائب و تواب را توضیح داده است.

التحقیق

التحقیق در این ماده از مفردات نقل نکرده و از مقاییس نیز تقریبا همه مطالبش را آورده است.