محمدهادی قراباغی

سورةُ المَسَد

بِسْمِ اللَّهِ الرَّحْمنِ الرَّحیم‏ 

تَبَّتْ یَدا أَبی‏ لَهَبٍ وَ تَبَّ (1) ما أَغْنى‏ عَنْهُ مالُهُ وَ ما کَسَبَ (2) سَیَصْلى‏ ناراً ذاتَ لَهَبٍ (3) وَ امْرَأَتُهُ حَمَّالَةَ الْحَطَبِ (4) فی‏ جیدِها حَبْلٌ مِنْ مَسَدٍ (5)

«1» لغات

·          تب:  زیان دیدن و به هلاکت رسیدن

·         اغنی عنه:  اغنی وقتی متعدی بنفسه باشد بمعنای بی­نیاز کردن است و وقتی با عنه متعدی شود بمعنای کفایت کردن و جایگزینی می­آید.

·         یصلی:  به آتش نزدیک شدن و سوختن

·         جید:  گردن

·         مسد: طنابی از موی شتر یا نخل خرما

«2» سوالات چینشی

علت تکرار تباب چیست و چرا یکبار به دست­های ابولهب نسبت داده شده و یکبار به خودش؟

چرا ما اغنی با عنه آمده و نگفته ما اغناه ؟   چرا مال بر ماکسب مقدم شده؟ 

موصوله بود ما کسب چه نکته ای دارد و چرا آن را مبهم آورده و معین نکرده؟

چرا از ماده صلو برای وعده به عذاب استفاده می کند و نمی­گوید مثلا یدخلون نارا که شاید واضح­تر باشد؟

توصیف امراه به حماله الحطب و این­که در گردنش طنابی از لیف خرما هست، چه پیامی را بیان می­کند؟

استفاده از لفظ جید چه تفاوتی با عنق و رقبه دارد؟ و چرا از تعبیر فی جیدها استفاده شده است؟

«3» سوالات ارتباطی

رابطه  تباب دست با تباب نفس ابولهب چیست؟

رابطه مال و ما کسب چیست؟  چه مناسبتی بین تباب نفس و عدم کفایت مال و ما کسب می­باشد؟

آیا خسران نفس به نزدیک شدن به آتش می­انجامد؟  ارتباط زن ابولهب با جریان خسران او چیست؟

«4» سوالات فضاومخاطب

آیا فارغ از جریان ابولهب می­توان از این سوره در باره خسران انسان­ها و علت­ها و راهکارهای رهایی آن­ها بهره‌هایی برد؟  آیا این سوره درباره همه کسانی است که ارزش خود را فراموش کرده­اند و به اموال و دارائی­هاشان تکیه کرده­اند؟ 

برای شناخت فضای سوره دو راه پیش روی ماست:

1. به بررسی زندگی ابولهب بپردازیم (چرا که آیات درباره او صادق است) و کنکاش کنیم در این که او که بوده و چه کرده و چه ویژگی­هایی داشته و چگونه می­اندیشیده و موضع گیری می­کرده.

سپس با این بررسی­ها به قواعد کلی قابل تسری به غیر ابولهب برسیم و به هدایت­های سوره دست یابیم.

2.      یک راه هم این است که با مراجعه به آیات دیگر مفهوم تباب که محور این سوره است را بررسی کنیم و به فضای گفتمانی قرآن برسیم و بتوانیم با این آشنایی از فضای سوره به نکات هدایتی آن نزدیک شویم.

نکته: باتوجه به کم تکرار بودن ماده تباب در آیات و با توجه به نزدیک بودن معنای خسران به این ماده از جهت معنا و مفهوم و پر تکرار بودن آن در آیات، می­توانیم از استعمالات ماده خسر در آیات برای این  کار بهره­مند شویم.

بررسی لغت تباب و خسران در آیات

بیش از 60 مرتبه ماده خسر در آیات کریمه آمده است و در روایات فراوانی نیز این ماده استعمال شده است.

خسران و زیان در جایی معنا می­دهد که شخصی به دنبال هدفی باشد و با داشته هایش به آن نرسد و سرمایه­هایش را نیز ازدست بدهد. لذا ما باید در این آیات و روایات به این مسأله توجه کنیم که خسر در چه فضایی و در از دست دادن چه اهدافی مطرح است؟!

یکی از نکاتی که با بررسی استعمالات خسر در آیات و روایات معلوم می­شود این است که خسر در فضای خاصی استعمال شده است و متعلق آن مسائل عادی روزمره و زیان­های مردم در بازار و معاملات معمولی نیست بلکه خسر در از دست دادن نفس انسان و عمل او و اهل او و دنیا و آخرت اوست.

نمونه­ای از این آیات:

o        خود افراد.(یا تعبیر نفس شده یا نسبت داده شده به خود افراد)    

(الَّذینَ خَسِرُوا أَنْفُسَهُمْ فَهُمْ لا یُؤْمِنُونَ (12))-(وَ مَنْ خَفَّتْ مَوازینُهُ فَأُولئِکَ الَّذینَ خَسِرُوا أَنْفُسَهُمْ بِما کانُوا بِآیاتِنا یَظْلِمُونَ )

o        -  اهل   (فَاعْبُدُوا ما شِئْتُمْ مِنْ دُونِهِ قُلْ إِنَّ الْخاسِرینَ الَّذینَ خَسِرُوا أَنْفُسَهُمْ وَ أَهْلیهِمْ یَوْمَ الْقِیامَةِ)

o        دنیا

o        آخرت  (وَ مِنَ النَّاسِ مَنْ یَعْبُدُ اللَّهَ عَلى‏ حَرْفٍ فَإِنْ أَصابَهُ خَیْرٌ اطْمَأَنَّ بِهِ وَ إِنْ أَصابَتْهُ فِتْنَةٌ انْقَلَبَ عَلى‏ وَجْهِهِ خَسِرَ الدُّنْیا وَ الْآخِرَةَ ذلِکَ هُوَ الْخُسْرانُ الْمُبینُ (11)

 o         عمل   

قُلْ هَلْ نُنَبِّئُکُمْ بِالْأَخْسَرینَ‏ أَعْمالاً (103)

((امیرالمومنین ( علیه السلام ) : من قصر فی أیام أمله قبل حضورأجله فقد خسر عمله وضره أجله  / نهج البلاغه خطبه 28))

نتیجه این که درمیابیم در نگاه قرآن کسی که خود را و اهلش را از دست داده و یا اصلا به دنبالش نبوده خاسر است و هالک، ابولهب نیز چون خود را فراموش کرده بود و غایت و هدف خود را اموال و دارائی‌هایش  قرار داده بود، به خسران رسید..

بررسی زندگی ابولهب

...

تَبَّت یَدا...

انسان­ تشنه است و عطش عظیم دارد، و برای رفع این تشنگی به دنبال آب­ها یا سراب­هایی می­رود.

اگر راهش را صحیح انتخاب کند و به سمت آب گوارا حرکت کند، خسران و زیانی نخواهد دید ولی اگر به بیراهه رفته و به سمت سراب­ها بتازد، قطعا خسران خواهد دید. تلاش او در حرکت به سمت آنچه کوچکتر از سرمایه­هایش است، مثل مال و دنیا، محکوم به خسران است ولذا آیه از تباب دستان ابولهب سخن می­گوید که مظهر حرکت اوست و چون هدف حرکت­اش کمتر از اوست چنانکه گوید (ماأغنی عنه ماله و ماکسب) به ناچار او، خودش و تلاش­هایش محکوم به تباب هستند(تبت یدا ابی لهب و تب)

 نتیجه این خسران سرمایه و خسران تلاش ها که ناشی از انتخاب غلط اهداف و مسیر است، چیزی نیست جز آتش شعله ور.

همسر و همراه او نیز که او را در پیمودن این مسیر اشتباه یاری می­داد(وامرئته حماله الحطب)، به جای مدال و گردنبند افتخار و تفاخر(جید)، در گردن خود طنابی خشن از لیف خرما دارد که کنایه از خسران محسوس در نگاه مادی آن هاست برای تقریب و ملموس کردن فضا.(فی جیدها حبل من مسد).