مجمع ­البیان

مراحل و روش:

1.       توضیح (مشخصات سوره)

                   مکی ومدنی بودنش (اگر اختلافی هم باشد بیان می­کند) و عدد آیات.

2.      فضل سوره

-        روایات را نقل می کند وازاهل سنت هم می آورد ومنبعی است که بین هردوطرف معتبر.

-        معمولا توضیحی هم نمی­دهند.

-        بعضی از روایاتش را از غیر پیامبر و ائمه نقل می­کند و فقط نام صحابه­ای مثل أبیّ را نقل می­کند.

3.      تفسیر (ارتباط دوسوره)

-        تفسیر معنای لغوی اش پرده را کنار زدن و یک مصداقش جایگاه سوره است و مطالب ذیل الذکر هم موید این معناست نه معنا ی لغوی.

-        فقط تحلیل است روی این حساب که این چینش به فرمایش حضرت رسول است ومافقط احتمالات رابررسی می کنیم واین دوصورت می تواند بررسی شود 1–موضوعی 2- ربط آخر سوره به اول سوره. یک پایه دیگر برای بیان ارتباط نظام فکری است.

4.      قرائت

-        اگر اختلافی در قرائت بعضی قسمت­ها سوره باشد بیان می­کند مثل اختلاف قرائتِ «لیَ دین و لی دین» در حرکت یاء بین قراء در سوره کافرون.

5.      حجت

-        این بخش نیز در بعضی سور مثل سوره کافرون اضافه می­شود و محتوای آن قضاوت بین قرائت­های مخالف است. (احتمالا این قسمت تنها در سوری که عنوان قرائت باشد اضافه می­شود)

6.      اعراب

-        محتوای آن در مثل سوره کافرون توجیه آیه­ای است که خلاف قاعده اولیه نحو است؛ مثلا در این سوره علت آمدن ما موصول بجای من موصول در آیه­ی «ولا انتم عابدون ما اعبد» را توجیه می­کند به تطابق با ماقبل و مابعد و یا به عائد محذوف سه موصول این سوره اشاره می­کند.

7.      لغت

-        بسیاری ازتفاسیر ازکتب لغت نقل می کنند ولی این جا ازاستعمال به دست آورده یعنی خودش کار لغوی کرده

-        برای درآوردن دقیق معنی باید عناصر مفهومی را بیان کند مثلا درفلق هم شکاف را هم وسعت را.

8.      نزول (شان نزول)

-        معمولا روایات غیر قوی مطرح است.

نکته:

-        شان نزول اثری درمعنا ندارد و نهایتا محدود کننده معناست. فقط بحث است که آیا روایات مبین مصداق، می­توانند گستره معنا را مشخص کنند و آیا  آن مصداق می­تواند ذهن ما را درجاهای خاصی باز کند؟

-        تفاوت تاثیر شان نزول با تاریخ در فهم آیات:

تاریخ می­تواند در نقل قرآن از آن حادثه موثر باشد ولی شان نزول گوید این اتفاق بود آیه آمد پس تاریخ و گزارش آن کمک به فهم می­کند.

9.      المعنی(تفسیر)

-        ابهام محور* است یعنی درصدد رفع ابهام­هایی است که برای مخاطب مطرح است یا این‌ که ابهامات خودش را طرح می­کند. حالا اگر یک ابهامی را ذکر نکرد، یا اصلا ابهام به ذهنش نیامده یا آمده وجوابش را می­داند.

-        از ابتدای سوره شروع می­کند و اگر در معنای هر آیه و یا چند آیه مرتبط ابهامی باشد به بیان وجه آن می­پردازد. مثلا در آیه اول سوره کافرون مراد از کافرون را بیان می­کند و به رفع ابهام محتوای مرتبط در چهار آیه بعد (تکرار دو مطلب عدم عبادت طرفین معبود دیگری را) می­پردازد.

-        برای استدلال از چند روش استفاده می­کند:

¨     استناد به قول صحابه­ی اهل فنی چون ابن عباس.

¨     استناد به قول علمایی چون فراء و زجاج.

¨     استدلال عقلی مبتنی بر حمل بر معنای لغوی صحیح.

¨     استدلال عقلی مبتنی بر حمل بر احتمال ادبی صحیح.

¨     استدلال به نکات ادبی.

10. بخش الاسماء، الاعراب، قرائت، حجت و لغت در بعضی سور آورده می­شوند.

نکات تفسیری و مستند آن:

1.      خطاب «یا ایها الکافرون» به قوم معینی است./ مستند: «ال» عهد است(نکته ادبی).

2.      علت تکرار نفی عبادت خدایان آن ها از سوی پیامبر و نفی عبادت خدا از سوی آنها تفصیل زمان حال و استقبال است و خداوند اخبار می­دهد به کفر آنها تا آخر عمر./ مستند: قول ابن­عباس و مقاتل و زجاج(قول صحابه و علما).

3.      علت تکرار نفی عبادت خدایان آن ها از سوی پیامبر و نفی عبادت خدا از سوی آنها تطابق قرآن با لسان عرب است و عادت آنها تکرار در کلام است./ مستند: قول فراء و استناد او به اشعار عرب و استدلال بر اولی بودن مکان برای تکرار(قول علما-شعر عرب- استدلال ادبی)[1].

4.      علت تکرار نفی عبادت خدایان آن ها از سوی پیامبر و نفی عبادت خدا از سوی آنها تفاوت معنا از جهت معنا است؛ چرا که نفی اول از دو طرف به خاطر تفاوت معبود است و نفی دوم به خاطر تفاوت عبادت؛ تفاوت عبادت هم یا به معنای تفاوت عبادت خدا به طور خالص و عبادت او با شرک است و یا به معنای تفاوت اعمال عبادی مشروع و غیرشرعی که خود ساخته و از روی جهل است ­می­باشد. / مستند: احتمال عقلی مبتنی بر حمل بر احتمال ادبی صحیح یعنی دو وجه مصدریه و موصوله بودن ما (احتمال عقلی مبتنی بر احتمال ادبی صحیح).

5.      مقصود از «لکم دینکم و لی دین» یکی از این سه احتمال است:

-        مقصود این است که ما و شما به جزای دین خود می­رسیم و در اصل اینچنین بوده  لکم جزاء دینکم... و مضاف حذف شده است./ مستند: احتمال عقلی قابل حمل بر احتمال ادبی.

-        مقصود تهدید شدید آنان است که مثل «فاعملوا ما شئتم» گوید دینتان برای خودتان و دین من برای خودم. / مستند: احتمال عقلی.

-        مقصود از دین، معنای جزاء است و کأن فرموده: «لکم جزائکم و لی جزائی» یعنی پاداش شما برای خودتان و پاداش من برای خودم./ مستند: احتمال عقلی قابل حمل بر معنای صحیح لغوی.

6. مجموع سوره دال بر ذم مداهنه در دین است./ مستند: استظهار از متن.